Türkiye’de kütüphanelerin geleceği tartışılırken Avrupa Birliği (AB) başta olmak üzere dünyanın birçok ülkesinde kütüphaneler hak sahiplerine para dağıtıyor. 1940’lardan beri uygulanan Ödünç Kitap Verme Sistemi (Public Lending Right – PLR) sayesinde kütüphaneler para dağıtırken, hak sahipleri düzenli telif geliri elde ediyor.

Örneğin Finlandiya kütüphanelerindeki kitaplardan bir yılda 8 milyon Euro elde ediyor. Finlandiya 2018’de bu rakamı 14 milyon Euro’ya yükseltmeyi hedefliyor.

Belçika’nın meslek birliği REPROBEL 2015’te 30 milyon Euro copy right levy (telif bedeli) bedeli topluyor.

Polonya, henüz yeni başlamış olsa bile bu sene kütüphanelerden 1,4 milyon Euro toplamayı başardı.

Halka ücretsiz kitap

Kültürel hayata destek için İskandinav ülkelerinde devletin verdiği milyonlarca Euro sayesinde hak sahipleri yeni eser üretmek için teşvik edilirken kitaplar da halka kütüphaneler aracılığıyla ücretsiz veriliyor. Türkiye hala korsanla savaşırken korsan kitapçıların bu ülkelerde yaşama şansı bile olmuyor.

Kitabı seven ülkelerdeki PLR sistemine yaklaşık 30 bin kütüphanesi bulunan Türkiye de dahil olmaya çalışıyor, çalışmalar devam ediyor.

1940’larda başladı

Türkiye’nin korsan kitapla mücadele örgütü Türkiye Basım Yayın Meslek Birliği (TBYM) Genel Sekreteri Avukat Melahat Boran, hayata geçtiğinde Türkiye’de korsanı bitirecek lisanslama sistemin işleyişi hakkında şu bilgileri verdi:

“Kısaca PLR – Public Lending Right olarak isimlendirilen Kamuya Ödünç Verme Hakkı eserlerin kütüphanelerde ücretsiz bir biçimde halkın istifadesine sunulmasına karşılık hak sahiplerinin adil bir bedel alması hakkıdır.

PLR 1940’lardan beri uygulanmaktadır. PLR’yi bir sistem olarak 1946 yılında ilk kez uygulamaya sokan ülke Danimarka. Danimarka’yı 1947 yılında Norveç ve 1954 yılında da İsveç takip etmiş ve bu sistemi uygulamaya başlamışlar. İngiltere’de bu sistem 1979 yılında çıkarılan PLR Yasası’yla uygulamaya konuldu.

53 ülkede uygulanıyor

AB başta olmak üzere toplam 53 ülke telif yasası ya da diğer yasalarında ödünç verme hakkını tanıyor.

PLR sistemi olan ülkelerin 29’u Avrupa’da. Bunlar: Avusturya, Belçika, Hırvatistan, Kıbrıs, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Faroe Adaları, Finlandiya, Fransa, Almanya, Grönland, Macaristan, İzlanda, İrlanda, İtalya, Lihtenştayn, Letonya, Lüksemburg, Malta, Hollanda, Norveç, Polonya, Slovenya, İspanya, İsveç ve İngiltere.

Bu sistemin uygulandığı diğer ülkelerse Kanada, İsrail, Yeni Zelanda ve Avustralya.

ABD, Güney Amerika, Afrika ya da Asya’da PLR sistemi henüz uygulanmıyor. Ancak Çin ve Singapur bu sistem için çalışmalar yapıyor.

Hak sahiplerine yapılan ödemeler nasıl hesaplanıyor?

Genel olarak kullanılan iki ücret hesaplama yöntemi var. Hak sahiplerinin eserlerinin hangi sıklıkla kütüphanelerce ödünç verildiğine göre veya kütüphanelerde hak sahiplerine ait kitapların kaç kopyasının bulunduğuna göre hesaplanıyor.

İngiltere, İrlanda, İsveç, Almanya, Hollanda, İzlanda, Estonya ve Slovenya’da uygulanan PLR sistemlerinde, hak sahiplerine kitapları kaç kere kütüphanelerce kişilere ödünç verilmişse ona göre ödeme yapılıyor. Örneğin, İngiltere’de PLR ofisi tarafından ülke genelindeki halk kütüphanelerinin bilgisayar sistemlerinden ödünç kitap alımlarına ait veriler toplanıyor. Bu veriler kitapların ülke genelindeki kütüphanelerden kaç kere ödünç alındığını hesaplamak için kullanılıyor ve her ödünç alınan kitap için ödenmesi gereken yıllık bir ücret belirleniyor. Bu rakam 2014 yılı için 6.20 pens’ti.

Alternatif olarak hak sahiplerine kütüphanelerde kitaplarının kaç kopyası bulunduğuna göre de ödemeler yapılıyor. Örneğin Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda ve Danimarka gibi ülkelerde bu yöntem kullanılıyor.

Hak sahiplerine yapılan PLR ödemelerinin kitap satışlarına göre belirlendiği ülkeler de var. Mesela Fransa’da bu yöntem kullanılıyor.

Norveç’teyse Kültür Bakanlığı meslek örgütlerinden temsilcilerle görüşerek genel bir fon miktarı belirlemeye yönelik müzakereler yapıyor; belirlenen genel fon miktarı daha sonra örgütler arasında belirli kriterlere göre paylaştırılıyor, örgütler de üyeleri olan hak sahiplerine gerekli ödemeleri yapıyor.

Her PLR sisteminin ödeme yapılacak hak sahiplerinin nasıl belirleneceğine dair kendi kuralları var. AB ülkeleri hak sahiplerinin milliyetleri üzerinden ayrımcılık yapamazken, İskandinav ülkeleri PLR sistemi dahilinde hak sahiplerine yapılacak ödemeleri sadece kendi dillerinde kitap yazanlarla sınırlı tutuyor; telife dayalı sistemlerdeyse Almanya, Hollanda ve Avusturya’daki PLR sistemleri “ulusal muamele” prensibini esas alıyor ve bu üç ülke de İngiltere ve diğer ülkelerdeki hak sahiplerine de ödeme yapıyor. İngiltere’deki PLR sisteminden Avrupa Ekonomik Alanı’nda (AB ülkelerine ek olarak Norveç, İzlanda ve Lihtenştayn) ikamet eden tüm hak sahipleri faydalanabiliyor.”

edebiyathaber.net (1 Temmuz 2016)