La Mandragola (Adamotu 1520) Machiavelli’nin yetmiş sayfalık metne sahip özgün oyunudur ve on altıncı yüzyıl İtalyan Tiyatrosu’nun en iyi güldürüsü kabul edilir. Samim Sinanoğlu tarafından dilimize çevrilerek (2009) Mitos Boyut Yayınlarınca basılıyor.

Kitap adını Akdeniz ikliminde yetişen Ademotu, İnsan otu ya da bilimsel ismiyle Mandragora Officinarum’dan alır.

İtalyan düşünürü, Tarih ve Politika Bilimi’nin kurucusu, Devlet Adamı, Şair ve Oyun Yazarı Niccolo Machiavelli, 3 Mayıs  1469’da İtalyan Rönesans’ının kalbi olan Floransa’da doğdu. Orta halli bir ailenin üçüncü oğlu, klasik Latin ve Yunan Edebiyatı eğitimi alıyor.

Machiavelli 25 yaşındayken, 1494’de Fransa Kralı VIII. Charles Floransa’yı işgal ediyor. Yönetimdeki Mediciler sürülüyor. Papaz Savanarola’nın burjuva ayaklanması ile yakılmasıyla 1498’de Floransa Yönetimi (Demokratik) Onlar Kurulu’ nun eline geçiyor¹. Machiavelli bu kurulun katipliğini yapıyor.

1501 yılında Marietta Corsini’yle evleniyor. Bu evlilikten altı çocuğu oluyor². Bin beş yüz on üç’te Medici Ailesi’ne düzenlenen komploya karıştığı kuşkusuyla üç ay hapiste işkence görüyor. Serbest bırakıldığında ise işsiz kalıyor, bir kasabada inzivaya çekiliyor. Ancak en üretken zamanlarını bu sırada geçiriyor. Machiavelli görevi dolayısıyla kaleme aldığı siyasal değerlendirmelerin ve raporların yanı sıra siyaset bilimi, tarih ve edebiyat alanlarında da eserler veriyor. Floransa yönetimine Medici Ailesinden Kardinal Guiulio de Medici geçince Machiavelli Medici ailesiyle bağlarını güçlendirerek onların himayesine giriyor. Savaş Sanatını bu sayede yazıp yayınlatabiliyor. Medici Ailesi ona Anayasa Taslağı ve Floransa Tarihi yazma görevi veriyor. Machiavelli politikacıların sık sık insaf ve vicdan sınırlarını aşan hareketlerini içerden izleme fırsatı buluyor.

VII. Clemens’in utarsız yönetimi sonucu Kutsal Roma İmparatoru Şarlken, Floransayı işgal ediyor(1527) ve Medici Ailesi tekrar iktidardan düşüyor. Machiavelli, Mediciler zamanında önemli görevlerde yer aldığı için Özgür Cumhuriyet Dönemi yanlılarınca güvenilmeyen kişi olarak addediliyor ve yeniden işsiz kalıyor.

Kendine güvenilmediği için hayal kırıklığına uğramış olarak 22 Haziran 1527’de hayata veda ediyor. Santa Croce Bazilikası’na defnediliyor. Mezar taşında; Hiçbir övgü bu adın büyüklüğüne ulaşamaz, yazar.

Machiavelli sürgün yaşadığı yıllarda (1513-1520) ciddi konulu üç büyük eserden başka, düşüncelerine hâkim olan siyasi endişelerden sıyrılarak dikkatini içinde yaşadığı çevreye, küçük insanlara çevirmiş, günlük hayatın kabalık ve ikiyüzlülüğünden ilham alarak yine o sanatkâr ruhuyla gerçeği gören keskin görüşünü kullanarak bambaşka türden, hafif konulu, hayali, fakat aynı zamanda toplumun yaralarına parmak basan yepyeni bir eser meydana getirmiştir. Yazar bu eserinde mizahi üslupla günlük yaşamı, kiliseyi, düzeni hicvederken, satırlar arasında Hükümdar’a göndermeler gizlidir. Eserde soyluların toplum içindeki yerine alayımsı bir yaklaşımla değinilmekte ve güldürü öğesini kullanarak olay örgüsünü yumuşatılmak istenmektedir³.

Eser, Paul Heyse’nin Almanca tercümesi de (Leipzig, 1914) göz önünde tutularak, aslından çevrilmiştir ⁴.

Adamotu oyunu 24 saatlik bir süreci ilgilendirir. Oyun görünürde bir güldürüdür. Lucrezia genç ve güzel bir kadındır. Yaşlı Nicia ile evlidir ama çocukları yoktur. Çocuk düşkünü Nicia çocuk sahibi olmak ister ve bu nedenle her yola başvurur.

Lugirio, Nicia ile sohbet etmekten ve birlikte yemek içmekten hoşlanan bir dalkavuktur. Bu arada kendisine tavsiyelerde de bulunur. Callimaco küçük bir kentsoyludur. Lucrezia’ya göz koymuş ve ele geçirmek istemektedir. Callimaco Lugirio’nun önerisiyle kendini bir doktor olarak tanıtır ve Lucrezia’nın sözde kısırlığına adamotu şerbetinin çare olacağını ileri sürer. Ancak bu şerbeti içen kadın ile ilişkiye giren kişinin öleceği bilgisini de verir. Tüm bu düzmece öyküye Nicia inanır. Kendi ölmesin diye yerine başka birinin eşiyle ilişkiye girmesi önerisini olumlu karşılar

Lucrezia başlangıçta gönülsüzdür. Fakat annesi ve rahip tarafından eşinin isteklerini yapmanın iyi olacağına ikna edilir. Sonuç olarak mutlak iyilik getirecek bir şey söz konusuyken, kötülüğün şüpheli olduğu durumlarda iyi olan şey yapılmalıdır, üstelik eşe itaat, dinen de desteklenmektedir(s;45). Lugirio, Nicia’ya bu amaçla aklı başında olmayan bir serseri bulunabileceğini söyler.  Sonuçta, Lucrezia bir başka erkekle yatmaya katlanır.  «-Evet, kabul ediyorum ama ertesi güne hayatta olacağıma hiç inanmıyorum» der (s; 46 ) ⁴. Birlikte olacağı erkek ise kılık değiştirmiş Callimaco’dur.

İçerik olarak, Giovanni Boccacio’nun 1351’de yazdığı Decameron isimli eserini hatırlatan  Adamotu, tiyatro yapıtı olmasıyla farklılaşır. Bu oyun Decameron’daki Friar Puccio ve İsabella’nın öykülerine atıfta bulunur. Potto di san Puccio, sözcüklerini 6. bölümde elimizdeki baskıda göremiyoruz. Potto kedi anlamına gelmektedir ve Rönesans Floransa’sında müstehcen bir şakadır⁵.

Bazı eleştirmenler bütün karakterlerin çok güzel işlendiğini söylerken Lucrezia karakteri ile ilgili olarak farklı yorum yaparlar; Genç bir sevgiliyle yaşlı bir kocanın öpüşleri arasındaki farkı anlayan Lucrezia’nın, çok namuslu, çok çekingen, çok dindar biriyken, bir gece içinde küstah, zevkine düşkün, tasasız bir kadın oluvermesini gerçekçi bulmazlar ⁶.

Yazar suya sabuna dokunmayan bir şeyler yazmak zorunda hissetmektedir kendini. Machiavelli devlette görev almayı ve hizmet etmeyi sever. İnzivaya çekilmek ona göre değildir. Kalemi tutukluyken bile kaleminden yüzyıllar sonrasına mesajlar verebilecek yetenektedir. Mediciler’e kırgındır, ancak işsiz kalmak, hapse atılmak, ve en önemlisi de işkence görmek istememektedir. Sürgünde olduğu ve hala Mediciler’den medet umduğu için kendini mutsuz hisseder.

Mediciler kendisini bu hayata mahkum etmiştir ancak Machiavelli’nin tekrar devlette yararlı işlerde yer alabilmesi de yine Mediciler’in elindedir.  Yazma ve anlatma tutkusunun önüne geçemez. Takdir etmediği yönetimi eleştiren, içini döken ve kendisine zarar vermeyecek bir eser olarak Adamotu isimli oyunu yazar.

Hükümdar kitabı bağlamında adamotu oyunundaki simgeler

Lucrezia, Nicia, Callimaco, Rahip Timoteo, Sostrata ve Ligurio birer simgedir aslında. Eserde her karakter Machiavelli’nin vermek istediği mesaj için araçtır⁷.

Adamotu bitkisinden elde edilen şurup; politik söylemler, vaftiz babalık; saraya erke en yakın veya mış gibi görünen kişi, doğacak erkek varis; erki güçlendirme, çocuk isteği; tahta sahip olma kavramlarını akla getiriyor.

Aynı bakış açısıyla, Lucrezia yurt ve yönetilenleri simgeler. Örneğin Lucrezia nın düşüşü önemli bir simgedir⁸.

Nicia, hukuk doktorasına sahip, fakat adalete uygun davranmıyor. Makyavelist düşünme biçimiyle amaca ulaşmak için her yol mubahtır ilkesini benimsemiş durumda.

Rahip Timoteo, kitabın son sayfasında; “Sadaka parasını alabilecek miyim acaba?” sorusuyla zamanın din adamlarının anlayışına hiciv yapılıyor. Lucrezia’yı ikna etmek adına Tevrat’tan, İncil’den örnekler veriyor. Onun için de bir zavallının boş yere ölmesinin önemi yoktur. Machiavelli’ye göre, papalar lüks içindeki iffetsiz yaşayışları ve ahlâka uygun olmayan politika oyunları ile dine olan güveni  sarsmışlardır. Bu nedenle  Machiavelli «dinsizliğimizi kiliseye borçluyuz» der.

Sostrata, Lucrezia’nın annesi, burjuva kesimi simgeler. Sostrata’nın(burjuvanın)da yardımıyla Nicia (Hükümdar) amaca ulaşıyor ya da ulaştığını sanıyor.

Callimaco, otuzlarında, genç aşık. Vaktiyle, on yaşındayken (16. sayfadaki serimden anlaşılacağı üzere) annesiyle babası ölünce vasisi tarafından Paris’e gönderiliyor. Orada yirmi yıl kalıyor.  Lucrezia’yı ele geçirmek ona sahip olmak için çıldırıyor. Diğer ülkeler, prenslikler veya iktidarı ele geçirmek isteyen herhangi birini getiriyor akla.  Onun da oyunu diğer erk Nicia üzerine. Oyun başarılı olursa Lucrezia’ya sahip olacak, Lucrezia işbirliği yaparsa rahat mutlu yaşayacaklar, ilerde kocası ölürse (tahttaki kral ölürse yerine geçecek prens veya taht adayı ya da yabancı ülkelerdeki yöneticiler, hepsi bu kavrama uyuyor) kendisine sahip çıkacağını ve yasal kocası olacağını söylüyor. İşbirliği yapmazsa kendisini rezil edeceğini ima ediyor.

Lucrezia, erk’in buyrukları yerine getiren halkı temsil ediyor. Nicia için önemli biri, ancak önemi amacı için gerekli olmasından kaynaklanıyor. Lucrezia eşi Nicia’nın istekleri doğrultusunda hareket ediyor. Halk olarak düşünülürse, sadece rahat ve mutlu yaşamak istiyor. Kendisinden istenen görevleri, hizmetleri tam olarak yerine getirmek peşinde.

Oyunun sonunda Nicia, Callimaco’ya doğacak bebeğin vaftiz babalığını teklif ediyor. Ve eve rahat girip çıkabilmesi için bir anahtar veriyor. Callimaco, Erk’in en güvendiği kişi oluyor bir anda.

Ligurio; Machiavelli bu eserini sürgün yaşadığı yıllarda (1513-1520) yazar. O da her yazar gibi kendi eserinde bir yerlerde rol alır. Onun kendisiyle empati kurduğu karakter, sürgünde bulunduğu ve kaderi Mediciler’e bağlı olduğu için hissetikleri ve aynı zamanda gerek geçmişteki görevleri gerekse yazmakta olduğu kitap dolayısıyla erk’e öğüt veren kişi olduğu için Ligurio ile uyumlu olabilir.

Machiavelli Liguiro karakteri ile bir danışmanın isterse hükümdarı nerelere sürükleyebileceğini gösteriyor. Kendisi de danışmanlık yapmış bir siyasetçi olarak ilginç bir atıftır bu. Kendisini Liguiro’nun yerine koyar ve kötüye kullanmak isterse zekâsının neler yapmaya muktedir olduğunu gösterir. Yazar talihe ve yönetime kırgındır.

Eserlerinin arka planını, sanat bilim ve edebiyatta yoğun bir etkinlik dönemi olan İtalyan rönesansı oluşturur. Machiavelli düşüncesini de belirleyen Rönesans’ın başlangıcında para ekonomisinin yavaş yavaş takas ekonomisinin yerini alması süreci bir hayli etkili olmuştur. Bu bağlamda Rönesans’a ruhunu veren asıl gelişme kent burjuvazisinin yükselişidir⁹. Adamotu komedyasında, Rönesans sanatının ilk evresindeki uyum, simetri ve perspektif izlenir. Oyun simetrik bir düzen içindedir. Prologda anlatıcının olayın geçtiği yeri tanımlaması Rönesans ressamlarının tablolarında görülen manzarayı  hatırlatır¹⁰.

Sonraki kitaplarında siyasi tavsiyelerinin içine Adamotu’ndan cümleler ekliyor Machiavelli. Orta Elçilikten Mektuplarda Francesco Guiciardini’ye yazdığı kısımda “Herkes Nicia gibi olsaydı, fırınlara taş taşırdık”. Yani delilerin aklıyla delice şeyler yapardık şeklinde Mandrogola’dan cümleler geçiriyor¹¹.

Kaynakça

1. Prens. Machiavelli. Çev. Kemal Atakay. 2017. Can Yayınları.
2. Söylevler. Machiavelli. Çev. Alev Tolga. 2017. Say Yayınları
3. Hükümdar. Machiavelli. Çev. Necdet Adabağ. 2012. Kültür Yayınları
4. Adamotu. Machiavelli. Çev. Samim Sinanoğlu, ,2009. Mitos Boyut
5. La Mandragola, Jacob Crawford, A Thesis, 2017, s;20, 54.

6. F. Chabod , İtalyan Ansiklopedisi, XXI s. 786
7. The Mandrake and its Represantation of Machiavelli’s Philosophy. Lisa Abdul Razzak. Academia.edu
8. Susan Behuniak, The Significance of Lucrezia in Machiavelli’ s La Mandragola. The Review of Politics 51(2), 264-280) 1989
9. Armağan Öztürk, Machiavelli Düşüncesinde Cumhuriyetçi Özgürlük ve Kurucu Lider İmgesi, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 68, No. 2, 2013, s. 181 – 204.
10. İtalyan Filolojisi. A.Ü. Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi. İtalyan Dili ve Edebiyatı Kürsüsü Dergisi. Yıl.1. Sayı:1
11. Orta Elçilikler Mektuplar. Machiavelli. Çev. Alev Tolga. 2011. Say Yayınları.

Zeynep Yenen – edebiyathaber.net (29 Temmuz 2019)