Ödüller her zaman tartışılır ama en çok Nobeller tartışılır. Kimin nasıl ödül aldığından, kimleri kimlerin aday gösterdiğine kadar genişler bu tartışmalar. Kimin neden ödül alamadığı da tartışma konusudur. Nobel Edebiyat Ödülü o kadar önemsenir ki hangi ülkeden kimin aday gösterildiği de önemsenir.  

Leyla Erbil’in ödüllere karşı olduğu bilinir, buna rağmen, üyesi olduğu PEN Yazarlar Derneği’nce 2002 yılı Nobel Edebiyat Ödülü’ne aday gösterilir. Türkiye’den adaylığı açıklanan “ilk” kadın yazar olma ünvanına sahip olur.  Bence tek kadın adayımızdır. Bir gerekçe de vardır, “yapıtları aracılığı ile gerçekleştirmiş olduğu dilsel devrimin ve çağdaşları arasından sıyrılmasına sebep öncü tutumunun bir sonucu olarak” aday gösterilmiştir. Leyla Erbil’in bu adaylığa karşı çıkmadığı ve biyografilerinde kullandığı biliniyor. 

Yaşar Kemal’in bazı biyografilerinde “Nobel Edebiyat Ödülü’ne Türkiye’den aday gösterilen ilk yazar oldu” bilgisi vardır. “İlk kez 1960’ta Fransız Combat gazetesi, daha sonra 1987’de İsveç Sanat Akademisi ve Yazarlar Birliği tarafından Nobel Edebiyat Ödülü’ne aday gösterildi” deniyor örneğin (Yaşar Kemal (yesevi.edu.tr).  

Yaşar Kemal’in neden Nobel ödülü alamadı?

2015’te büyük usta vefat ettiğinde doğru bir tespitle “Nobel Edebiyat ödülünü Türkiye’den almayı hak eden ilk isimdi” denilerek “Yaşar Kemal’in neden Nobel ödülü alamadı?” sorusuna cevap aranmıştı. Tartışma devam ederken soru “Yaşar Kemal’in Nobel almasına kim engel oldu?” haline gelmişti. Yaşar Kemal’in yakın çevresinden Ahmet Güneştekin’in açıklamasına göre İsveç’te yaşayan bazı Kürt ve Türk aydınları, Nobel Ödül Komitesi’nden etkili bir üyeye gidip, ‘Yaşar Kemal’e ödül vermeyin. Beşinci sınıf bir yazardır” demişler, bu sözleri öyle etkili olmuş ki defalarca aday olmasına rağmen Yaşar Kemal’e Nobel verilmemiş. “Yaşar Kemal’e Nobel Ödülü verilmesine İsveç’te yaşayan Kürt gazeteci Mahmut Baksi’nin engel olduğu iddia edildi” şeklinde haberler de çıkmıştı (Hürriyet Gazetesi, 5 Mart 2015).  

Zülfü Livaneli “Sevdalım Hayat” adlı kitabında bu konuya daha da ayrıntılı değinmiş. ““Bir seferinde Yaşar Kemal, Nobel Ödülü’ne çok yaklaşmıştı. En güçlü aday olarak adı geçiyordu ve sonradan öğrendiğimize göre ödülü kazanamaması için hiçbir neden yoktu. Tam o sırada bazı Türkler ve Türkiyeli Kürtler devreye girerek Yaşar Kemal aleyhine bir dedikodu çarkı çevirdiler. İsveç akademisine, Türk edebiyatını iyi bilmediklerini, aslında Yaşar Kemal’in Türkiye’de beşinci sınıf bir yazar olduğunu, sadece o çevrilmiş olduğu için ödülü ona vermenin haksızlık olacağını söylemişler. Bu arada bazı Kürtler de Yaşar Kemal’in Kürt olduğu halde Türkçe yazmasının Kürt kimliğini inkâr etme anlamına geldiğini öne süren bir kampanya başlattılar. Onlara göre Yaşar Kemal, Kürt halkının masallarını alıp Türklere mal etmekle görevli bir devlet yazarıydı. Bu tartışmalar, zaten kıl payı dengeler üstünde duran İsveç akademisini ürküttü; Yaşar Kemal’e verecekleri ödülü ertelemeyi uygun görüp Patrick White’a verdiler.” (Yaşar Kemal’in Nobel almasını kim, neden engelledi? | Mustafa Mutlu | Aydınlık (aydinlik.com.tr). Avustralyalı yazar Patrick White 1973’te Nobel ödülünü kazanmış. 

Haberlerde kaynak olarak gösterilen ve Nobel Genel Sekreteri olduğu iddia edilen İsveçli Yazar Olof Tandberg, hiçbir zaman Nobel Ödülleri’ni veren akademi bünyesinde yer almadığını söylemiş. Tandberg, kendisinin ve Baksi’nin Nobel Komitesi’ni etkilemelerinin mümkün olmadığını da vurgulayarak, “Ben ne Mahmut ne de başka biriyle Yaşar Kemal’e Nobel Ödülü verilmesi konusunu konuştum. Hiç kimseye birileri Yaşar Kemal’e Nobel Ödülü verilmesini engelledi demedim” demiş. 

Aynı habere göre İsveç Akademisi’nden Odd Zschiedrich, Expressen Gazetesi’ne iddialarla ilgili yaptığı açıklamada, İsveç Akademisi’nin Nobel Ödülü verirken sadece edebi kriterleri temel aldığını belirterek, “Hiçbir siyasi güç bizi etkileyemez. Türk medyasındaki iddialar yalandır” demiş ( ‘Yaşar Kemal’e Nobel’i Baksi engelledi’ iddiasına yalanlama – Evrensel).

Türkiye’nin tek Nobel Edebiyat Ödülü sahibi Orhan Pamuk hakkında söylenenler, ödülün Orhan Pamuk’a edebi gücü nedeniyle değil de siyasi nedenlerle verildiğini iddiaları ise kalın bir cilt olur. Yaşar Kemal’i “beşinci sınıf yazar” olarak tanıtanların romanları neredeyse tüm Dünya dillerine çevrilen Orhan Pamuk’u yazar bile saymamalarına şaşırmamak gerek. 

İlk Nobel adayımız Yaşar Kemal miydi?

Türkiye’nin Nobel Edebiyat Ödülü adayları olarak Leyla Erbil ve Yaşar Kemal’in adları yaygın olarak biliniyordu. 1901’den beri 115 kez verilen ödüle sadece 3 aday gösterilmiş olması ve bunlardan birinin kazanması biraz garip değil mi? Çünkü Yaşar Kemal’in ilk kez 1960’ta aday gösterildiği bilgisine bakarsak ve onun birçok kaynakta tekrarlanan Türkiye’den Nobel’e aday gösterilen “ilk” yazar olduğu bilgisini doğru kabul edersek çok daha fazla adayımız olması gerekir diye düşünüyorum. Bir ihtimal de ısrarla Yaşar Kemal’i aday göstermiş olmamız olabilir. 

Geçen yıl çıkan bir haber ise Türkiye’nin Nobel adaylarına yeni bir ad ekleyip şöyle diyordu: “Dağlarca’nın adaylığı belgelendi”. Independent Türkçe’nin haberinde “Şilili şair Pablo Neruda’nın Nobel Edebiyat Ödülü‘nü kazandığı 1971’de, Türk edebiyatının önemli bir isminin aday gösterildiği ortaya çıktı. Yıllar sonra açılan arşivdeki aday listesinde, şair Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın adı yazıyor,” deniliyordu (Nobel arşivi açıldı: Neruda’nın kazandığı yıl bir Türk şairin de aday olduğu ortaya çıktı | Independent Türkçe (indyturk.com).)  

Yaşar Kemal ve Leyla Erbil adlarına Dağlarca da eklenmişti. Ben de seksenli, doksanlı yıllarda Nobel’e Türkiye’den kimlerin aday gösterildiğinin konuşulduğunu anımsıyordum ve aklımda Melih Cevdet Anday’ın adı vardı. İnternetteki sahaf sitelerinden Kitantik’te “TYS Nobel Adayı Önerisi ve Gerekçesi-Türkiye Yazarlar Sendikası Nobel Adayları: Yaşar Kemal-Fazıl Hüsnü Dağlarca-Melih Cevdet Anday” başlıklı bir belgenin satışa sunulduğunu görünce aklıma iki soru takıldı (TYS Nobel Adayı Önerisi ve Gerekçesi-Türkiye Yazarlar Sendikası Nobel Adayları: Yaşar Kemal-Fazıl Hüsnü Dağlarca-Melih Cevdet Anday – Efemera – kitantik | #305210700979).  Türkiye’den Nobel Edebiyat Ödülü’ne kimler aday gösterildi? Türkiye’nin Nobel Edebiyat Ödülü adaylarını kimler ya da hangi kurumlar belirliyor? 

Independent Türkçe’nin haberinde “Nobel ödülüne aday olanların isimleri ve ödülü dağıtan İsveç Akademisi üyelerinin tartışmaları 50 yıl boyunca saklanıyor” deniliyordu. Nobel’i Neruda’nın aldığı yıl Dağlarca’nın da aday olduğunu elli yıllık sürenin dolmasıyla açıklanan belgelerden öğrenip haber yapmışlardı. Yani sorularımın cevapları Nobel arşivlerinde yer alıyordu. En azından belli bir seneye kadar. 

Nobel Ödüllerinin internet sitesinde yer alan arşivde 1971 yılında kadarki adayların ve kimlerin aday gösterdiğinin listesi yer alıyor. Nobel Edebiyat Ödülü’ne 1901-1972 yılları arasında 3777 şair ve yazar aday gösterilmiş. Aday listelerini yıl yıl inceleyebiliyorsunuz. 

Yaşar Kemal’in bazı biyografilerinde “İlk kez 1960’ta Fransız Combat gazetesi” aday gösterdiği bilgisi yer aldığı için öncelikle 1960 yılının aday listesine baktım. 70 aday var listede. Adaylar arasında Saint-John Perse, Aldous Huxley, Robert Frost, Martin Heidegger, Karl Jaspers, René Char, Jean-Paul Sartre, John Steinbeck, Heinrich Böll gibi adlar var. Yaşar Kemal yok. Aday gösterenler arasında da Fransız Combat gazetesi yok. Ödülü Saint-John Perse kazanmış. 

Zaten bir gazetenin aday göstermiş olması da garip. Nobel Ödülleri sitesinde yer alan bilgiye göre “Nobel Edebiyat Ödülü’ne aday gösterilmeye uygun olanlar: 1) İsveç Akademisi’nin ve dünya çapında benzer görevlere sahip diğer akademilerin, kurumların ve toplumların üyeleri. 2) Üniversite ve Kolejlerde Edebiyat ve Dil Profesörleri. 3) Eski Nobel edebiyat ödülleri sahipleri. 4) Ülkelerinin edebi üretiminin temsilcisi sayılabilecek yazar örgütlerinin başkanları.”

1971 yılına kadar tüm listeleri inceledim. Maalesef hiçbir aday listesinde Yaşar Kemal’e rastlamadım. 1970 listesinde Türkiye’den Fazıl Hüsnü Dağlarca aday, aday gösterenler Yaşar Nabi Nayır, Türkiye PEN Başkanı ve Herbert Howart, ABD  University of Pennsylvania’da Profesör. 1970’te 128 şair ve yazar aday gösterilmiş.  Aleksandr Isayeviç Solijenitsin ödülü almış. 1971’de Dağlarca yine aday gösterilmiş, aday gösteren yine Yaşar Nabi Nayır, Türkiye PEN Başkanı. Toplam 137 şair ve yazar aday gösterilmiş, Pablo Neruda ödülü almış. 1971’den sonrası henüz incelemeye açılmamış. (Nomination and selection of literature laureates – NobelPrize.org). Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın ilk Nobel Edebiyat Ödülü adayımız olduğu anlaşılıyor. 

Yaşar Kemal’in Nobel kazanamamasının nedeni…

Nobel belgelerine göre 1971’den sonraki adaylıklar şimdilik sadece söylentiden ibaret. Tabii aday gösteren kişi ve kurum açıklama yapmamışsa. Ama Nobel Ödülleri kurallarına göre adayların açıklanması yasak. Nobel Ödülleri internet sitesinde “Adaylığınızı kamuoyuna açıklamanıza veya kendinizi aday göstermenize izin verilmez” diye yazıyor. 

2015’te yayınlanan bir habere göre “Nobel Edebiyat Ödülü’nün kime verileceğine karar veren İsveç Akademisi’nin 18 üyesinin başkanı Peter Englund, Nobel Edebiyat Ödülü adaylarından birinin isminin sızdırılmasının, o adayın listeden çıkmasına neden olabileceğini açıkladı. Englund, yazısında, bunun yanı sıra adaylardan birinin ismini sızdıran üyenin kuruldan ihraç edildiğini söylüyor.” (Nobel Edebiyat Ödülü Komitesi uyardı: “Listeden çıkarırız” | Edebiyat Haber).  

Peki bir yazar adaylığını açıklarsa ne olur? Örneğin Türkiye’den 1987’de Yaşar Kemal’in, 2002’de Leyla Erbil’in Nobel edebiyat Ödülü’ne aday olduğu açıklanmıştı. Edebiyat Haber’deki haberde bu da açıklanmış; “Englund, bunun açıkça bir kural ihlali olduğunu ekliyor. Nobel’e aday ismin sızması halinde o adayı listeden çıkarmanın kendileri için çok zor olmadığını belirten Englund, bu tavırla “Nobel edebiyat ödülü adayı” diye bir etiketin önüne geçmek istediklerini de ifade ediyor.” 

İnternette yer alan bazı haberlere göre “Yaşar Kemal 1973’te yaptığı açıklamada “Ölene kadar aday olacağım”” demiş. Büyük usta hayattayken her yıl adaylığı konuşulurdu. Acaba bu açıklamalardan Nobel Edebiyat Ödülü jürisinin ya da sekreteryasının haberi oldu da bu nedenle mi Yaşar Kemal listelerden çıkarıldı? Aynı şeyi Leyla Erbil için de düşünebiliriz. 

Nobel edebiyat ödülü sahibi nasıl belirleniyor? 

Tabii ön listede, günümüzün deyimiyle uzun listede aday gösterilmek ödülü kazanmak için yeterli değil, birçok aşamadan geçilmesi gerekiyor.  Nobel ödülleri sitesinde seçilme süreci şöyle açıklanmış. Eylül – Davet mektupları gönderilir. Nobel Komitesi, Nobel Edebiyat Ödülü’ne aday göstermeye hak kazanan yüzlerce kişi ve kuruluşa adaylık formları gönderir.

Şubat – Teslim için son tarih. Doldurulan formlar en geç bir sonraki yılın 31 Ocak tarihine kadar Nobel Komitesine ulaşmalıdır. Komite daha sonra adayları tarar ve Akademi tarafından onaylanmak üzere bir liste sunar. (Bu sözü edilen uzun liste. “Nobel’e aday oldu” diye adı söylenenler bu listede yer alanlar.) 

Nisan – Ön adaylar. Daha fazla çalışmanın ardından Komite, Akademi tarafından ön aday olarak değerlendirilmek üzere 15-20 isim seçer.

Mayıs – Nihai adaylar. Komite, listeyi Akademi tarafından değerlendirilmek üzere beş öncelikli adaya indirir.

Haziran-Ağustos – Eserlerin okunması. Akademi üyeleri, yaz boyunca finale kalan adayların çalışmalarını okur ve değerlendirir. Nobel Komitesi ayrıca bireysel raporlar hazırlar.

Eylül – Akademi üyeleri görüşür. Son adayların çalışmalarını okuyan Akademi üyeleri, farklı adayların katkılarının esasını tartışır.

Ekim – Nobel Ödülü sahipleri seçilir. Ekim ayı başlarında Akademi, edebiyatta Nobel Ödülü sahibini seçer. Bir adayın kullanılan oyların yarısından fazlasını alması gerekir. Nobel Ödülü sahibi isimler daha sonra açıklanır.

Aralık – Nobel Ödülü sahipleri ödüllerini alıyor. Nobel Ödülü ödül töreni, 10 Aralık’ta Stockholm’de gerçekleştiriliyor ve burada Nobel Ödülü sahipleri, Nobel Ödülü madalyası ve diploması ile ödül miktarını teyit eden bir belgeden oluşan Nobel Ödülünü alıyor.

Türkiye’nin adayı kim?

Türkiye’nin aday göstermesine gelince, 1970’ten itibaren aday gösterdiğimiz anlaşılıyor. İki yıl Türkiye PEN Başkanı Yaşar Nabi Nayır, Dağlarca’yı aday göstermiş. İnternette yer alan haberlere göre Pen Yazarlar Derneği, 2002 Nobel Edebiyat Ödülü’ne Leyla Erbil ve Yaşar Kemal Gökçeli’yi aday göstermiş. Yani o yıl Leyla Erbil Türkiye’nin tek adayı değilmiş. Yaşar Kemal de varmış aynı listede. 

CNN Türk 29 Kasım 2004’te “Türkiye PEN 2005 Nobel ödülü için Yaşar Kemal ve Orhan Pamuk’u aday gösterecek” haberini vermiş. Orhan Pamuk’un sonraki yıl da aday gösterildiğini ve ödülü kazandığını anlıyoruz. 

13 Şubat 2008 tarihli Milliyet’te ise şöyle bir haber var; “Nobel Edebiyat Komitesi’nin gelenekleşen daveti üzerine, PEN Türkiye Merkezi, üyeleri arasından üç yazarı 2008 Nobel Edebiyat Ödülü için aday gösterdi: Yaşar Kemal, Leyla Erbil ve İlhan Berk.” Yani Leyla Erbil sadece 2002’de aday gösterilmemiş, 2008’de de aday olmuş. Nobel adayları listesine İlhan Berk de eklenmiş. Tahsin Yücel’in de aday gösterildiği söylenmişti.  

Sahaf sitesinde rastladığım belgenin de kanıtladığı gibi Türkiye Yazarlar Sendikası da aday göstermiş ama onlar adaylarını basına açıklamamışlar. Türkiye Yazarlar Sendikası (TYS) Başkanı Adnan Özyalçıner ağabeye sordum. Geçmişte TYS’nin Nobel’e aday gösterdiğini, Dağlarca ve Yaşar Kemal’in aday gösterildiğini anımsadığını söyledi ama sözünü ettiğim belgenin onun görev yaptığı yıllarda hazırlanmadığını ekledi. Başkanlık görevine geldiğinden beri de Nobel Komitesi’nden aday göstermeleri için bir başvuru almadıklarını söyledi. 

Türkiye PEN’in geçtiğimiz yıllarda İsveç Akademisi’nden talep geldikçe Nobel Edebiyat Ödülü için aday göstermeye devam ettiğini ama kurallara uygun olarak adaylarını açıklamadıklarını da PEN 2. Başkanı Halil İbrahim Özcan arkadaşımdan öğrendim.  

Acaba Türkiye’den hangi kuruluşlar ya da kişiler aday gösteriyor, 2023’te Türkiye’nin Nobel Edebiyat Ödülüne adayı kim, diye merak etmemek elde değil.

edebiyathaber.net (2 Ağustos 2023)