Dil, dijital dönüşümün/dijitalleşmenin geliştirildiği dolayımdır
Her türlü düşünce dilde geliştirilir ve dil ile anlatılır. Bu bakımdan, dijital dönüşüm ve/veya yapay anlak teknolojileri de dil dolayımında gerçekleştirilen düşünsel üretimdir. Dijitalleşme, her türlü ilerleme ve yenilenmenin dil ile olanaklı olduğunu bir kez daha bütün açıklığıyla gösteren bir gelişmedir. Dil, toplumsal ortamda doğal gereksinmelerini gidermek amacıyla, düşünen, üretim yapan insanların iletişim, eşgüdüm ve işbirliğini gerçekleştirdikleri dolayımdır. Dil olmadan, düşünme; düşünme ve üretme olmadan da dil olamaz ve gelişemez. Düşünen ve üreten insan hem sözlü, hem de yazılı olarak bitimsiz anlatım olanakları yaratma yeterliliği taşır. Dolayısıyla, yeni düşünceler geliştirme ve bunları dilselleştirme de bitimsiz bir süreçtir.
Her dil, yöre dili (diyalekt), toplumsal küme ya da sınıf dili (sosyolekt) ve birey dilinin (idyolekt) etkileşimi ve bireşiminden oluşur ve gelişir. Bu etkileşim ve bireşim, dilin karmaşıklığının ve çok-boyutluluğunun başlıca kaynağıdır. Diller yapısal özellikleriyle de birbirinden ayrılır. Ayrıca, her dilin özgün dilbilgisi, sözdizimi, ses bilgisi ve kavram örgüsü vardır. Dil ile ilgili işlemleri zorlaştıran bir başka etmen, insanların bazı sözcükleri yanlış yazmaları, kısaltmalar kullanmaları gibi yöntemlere başvurmalarıdır. Doğal dillerin bir başka öz-yapısal özelliği, sözcüklerin çok anlamlılaştırmaya uygun olmalarıdır. Yazılı ve sözlü iletişimde güdülen amaç ve oluşturulan bağlama göre, sözcüklerin anlamları ya da çağrışımları çoğullaşır.[1]
Sayılan nedenlerle, dil, toplumsal-kültürel ilerlemenin hem ürünüdür, hem de itici gücüdür. Hegel’in de vurguladığı gibi, öz dilinde düşünce geliştiremeyen ve bunları dile dökemeyen hiçbir halk ya da ulus, bağımsızlaşamaz ve dünya tarihi içinde varlığını sürdüremez.[2] Dijitalleşme ve yapay anlak teknolojileri de bu kapsamda değerlendirilmelidir; çünkü dijitalleşme ya da yapay anlak teknolojilerinin büyük bölümü de dil dolayımı üzerine kurulmaktadır. Dijitalleşme ve yapay anlak teknolojilerinin ayırıcı özelliği, yapılandırılmamış ya da düzenlenmemiş kapsamlı veri kaynaklarını düzenlemek ve yapılandırmaktır.
Dilsel Gelişim, Dili İşleme ve Yapay Anlak
Dijitalleşme ve yapay anlak teknolojileri arasında doğal dili işleme önemli bir yer tutmaktadır (Alm.: die Verarbeitung natürlicher Sprache; İng.: Natural Language Processing, NLP). Doğal dili işleme, bilgisayarı, insan dilini anlama, yorumlama ve güdüleme yeteneğiyle donatma amacını taşır. Öncelikle bilişim-bilimi ve bilgisayar dilbiliminin bulgularından yararlanarak, doğal dil işleme yöntemiyle, insan iletişimiyle bilgisayarın dil işleme yeteneği arasındaki boşluk giderilmek istenir. İnsanlar, yazılı ya da sözlü olarak iletişir. Bir bilgisayarın dili (makine kodu ya da makine dili) birçok insan için anlaşılmaz bir şeydir. En alt düzeyde bir bilgisayarda iletişim, sözcükler ya da sözlerle değil, “mantıksal eylemler ortaya çıkaran sıfırlar ve birler” ile gerçekleşir.
İnsan dilinin makineler tarafından yorumlanması, yapay anlak (YA) araştırmalarında belirleyici rol oynamaktadır. Örneğin, Turing-Tests sonuçları, özellikle başarılması gereken söyleşim/diyalog durumlarında bunu göstermektedir. Dilbilim, dilbilgisi/gramer modelleri ve anlam bilgisi gibi psiko-dilbilimsel ve anlam-bilimsel modeller, karmaşık doğal dilsel sözleri, “makine ile anlama” için gerekli temelleri sunmaktadır. Bu bağlamda belirleyici soru, “dilsel göstergeler, YA için gerçek bir anlamı nasıl taşıyabilir?” sorusudur. Bunun yanı sıra, bazı savlara göre, örneğin John Searle’ün öne-sürümü uyarınca, kullanılan dilsel göstergeler hiçbir anlam taşımasa da Turing-Test’i kazanılabilir.
Bilindiği gibi, kurucusu olan Alan Turing’in adıyla anılan Turing-Test, YA alanında kullanılan bir bilgisayarın, insan gibi düşünüp düşünemeyeceğini araştıran bir yöntemidir. Bu yönteme göre, bir bilgisayar, belli koşullar altında insan tepkilerine öykünebilir, diyesi, onu taklit edebilir. Bedenselleştirme (İng. Emodiment) alanında yapılan araştırma sonuçlarına göre, bir kişinin bedenselleştirilmesine ve onun bilgisinin, her türlü biçim için anlamlı bir çevreye sokulmasına ilişkin deneyimlerinin, bir başka deyişle, anlak yoluyla anlam oluşturma deneyimlerinin önemini vurgulamaktadır. Makine ile dil işleme ve YA ile de uğraşan bilgisayar dilbilimi, dilbilim ile enformatik ya da bilişim arasında bir kesişme noktası oluşturmaktadır.
Bu kapsamda bilgiyi amaca uygun kullanma yeteneği, bilgi birikiminin içerdiği bağıntıları ortaya çıkarma, bir başka deyişle, çıkarımlama yeteneği, genelleme ve özgünleştirme yeteneği, diyesi, genel bağıntıları somut durumlara/konulara uygulama yeteneği öne çıkmaktadır. Bunların yanı sıra, edinilen bilgi ve deneyimi bu zamana değin bilinmeyen durumlara uyarlama yeteneği, planlı davranma ve amaçlara ulaşmak için uygun stratejileri geliştirme yeteneği, zaman içinde değişen durumlara ve sorun çevrelerine uyum sağlama yeteneğinin geliştirilmesi önem kazanmaktadır. Ayrıca, insan dilinin karmaşıklığı ve anlatım yeteneği ile ilgili bir iletişim aracına sahip olma, görece ilerleme ve gerilemeyi öngörme yeterliliği, belirsiz ya da tümlemeksizin bırakılan durumlarda etkenleşme, örnek tanıma ve çevre ile etken irdeleşme yeteneği de gerekli görülmektedir.
Dil, Yapay Anlak Dizgelerinin de Oluşturulduğu Dolayımdır
Günümüzde bilgisayar ya da yapay anlak ile insan arasındaki eytişim, teknik aygıtın, insanın isteği şarkıyı/türküyü, söylenen sözlere öykünme yoluyla birkaç saniyede yeniden üretme yoluyla yineleyecek ve üretecek ölçüde gelişmiştir. Bu insan ile makine eytişimi, doğal dil işleme ve “makine ile öğrenme” ve “derin öğrenme” gibi yapay anlak işlevleri sayesinde gerçekleşmektedir. Almanya/Freiburg Üniversitesi profesörü ve Federal Almanya hükümetinin “Yapay Anlak Anket Komisyonu” üyesi Hannah Bast’a göre, “güncel YA devrimi önemi ve insanlar üzerine yaptığı etki bakımından internetin bulunuşu ile karşılaştırılabilir.” Artık dili anlayan makineler “her şeyi değiştirmektedir.” Yaşanılan dijital dönüşüm kısa zaman içinde “yaşamımızı tümüyle değiştirecektir.”[3]
Doğal dili işleme ve diğer yapay anlak teknolojileri, toplumsal yapının başlıca öğeleri olan eğitim-öğretim, endüstri, tarım, bankacılık, finans ve hizmet sektöründe de kullanılmakta ve iletişimi yetkinleştirmek suretiyle, üretkenliği de artırmaktadır. Doğal dili işleme, bilgisayara, insan ile insanın öz dilinde iletişim kurma ve diğer dilsel işlevleri yerine getirme yeteneği kazandırmaktadır. Bu yöntem sayesinde bilgisayar metinleri okuyabilmekte, konuşma dilini yorumlayabilmekte, hatta duyguları ya da duyumsamaları çözümleyebilmekte ve önemli bölümlerini belirleyebilmektedir.
Çalışan ve üreten insan yorulur, hata yapar. Bilgisayar ise, insan gibi yorulmaz ve daha az hata yapar. Ayrıca, insanın yapabileceğinden çok daha fazla dilsel verileri çözümleyebilir. Öte yandan, bunun karşıtı da olasıdır. Bilgisayar hataları, insan hatalarından çok daha kapsamlı ve olumsuz sonuçlara yol açabilir. Böyle olmakla birlikte, sürekli üretilen olağanüstü çokluktaki düzensiz verilerin işlenmesi, otomatikleştirme yoluyla metinsel ve dilsel verilerin etkin çözümlemesiyle, sosyal medya verileri ya da büyük sağlık kuruluşlarının, büyük işletmelerin ve eğitim- öğretim kurumlarının verilerinin verimli kullanımı olanaklıdır.
İnsan dilinin modelleştirilmesi amacıyla, sıkça “denetimli öğrenme” ya da “derin öğrenme” gibi yöntemler kullanılmaktadır. Bu bağlamda dile ilişkin sözdizim, anlam bilgisi, biçim bilgisi gibi dilsel ve dilbilimsel alt alanları içeren kapsamlı bir uzmanlık bilgisi gereklidir. Doğal dili işleme (DDİ) önemlidir; çünkü bu teknolojiyle dildeki çok-anlamlılık daha kolay ayrıştırılabilir ve veriler, dili tanıma ve metin çözümleme gibi başka uygulamalar için yararlı numerik yapı kazanır.[4] Bu kapsamda olası bir sorun kaynağını dile getirmek gerekir: Doğal dil işleme çalışmasında karşılaşılabilecek başlıca sorun ya da zorluk, dil kullanımında belirginleşen çok-anlamlılık ile ilgilidir. Çünkü dil özyapısı uyarınca, çok-anlamlılaştırmaya yatkındır. Sözlü ya da yazılı olarak dili kullanan kişi, oluşturduğu bağlam/bütünlük, güttüğü erek ve içinde bulunduğu duruma göre sözcükleri çok-anlamlılaştırır.
Doğal dil işleme, yapay anlakın önemli bir alt alanıdır ve Siri ya da Alexa, GPS-dizgeleri ve smartphon üzerinde metin öndeyileri gibi dijital yardımcıları olanaklılaşmaktadır. DDİ, sosyal medya iletilerini, değerlendirmelerini ve diğer verileri anlamak ve bunlardan yeni bilgiler kazanmak için, durağan yöntemli ve kurallara dayalı bilgisayar dilbilimi ve makine ile öğrenmeden yararlanmıştır. Şimdilerde yeni yaklaşımlar, nöronal ağlar ve uzun dil modellerini kullanarak, ayrımlaştırma, köke dayandırma, örneğin, okumak, okuma, okuyucu, okunur, okunabilir gibi, niteleyici sözcüklerle belirleme ve konuşma bölümlerinin etiketlenmesi gibi işlemler yapılabilmektedir.
İnsanların söyleşmesini kolaylaştırmak için, DDİ işlemenin alt-alanları olan doğal dili anlama ve doğal dili oluşturma gibi yöntemlerden de yararlanılmaktadır. Doğal dili anlama, sözcükleri bağlamsal olarak anlayabilmek için, bir metni çözümleyen algoritmaları kapsar. Doğal dili oluşturma ise, bir insanın yaptığı gibi, anlamlı sözcüklerle iletişim değeri taşıyan anlatımlar ve/veya tümceler oluşturma yöntemidir. Yapay anlak teknolojileriyle, metin özetlemesi, dil tanıma, makine ile çeviri, soruları yanıtlama dizgeleri, kişileri, uzamları, nesneleri belirleme, anlamsal arama ve duygu ya da duyumsama çözümlemesi gibi bilgiyi çoğaltan, çeşitlendiren ve yaygınlaştıran işlemler yapılabilmektedir.[5]
Yukarıda sayılan dijital modelleme ve dizgeleştirme işlemeleri, bilişim fakültelerinin ilgili bölümlerinde ders olarak sunulmaktadır. Söz konusu bölümler, “program yapıları ve veri düzenleme bölümü” gibi adlar taşımaktadır. Bu bölümlerde doğal dilde üretilen metinlerin, makine ile işlenimine ilişkin temel bilgiler kazandırılmaktadır. Bu temel bilgileri öğrenciye kazandırmak için, öncelikle dilbilimin alt alanı bilgisayar dilbilimine ilişkin sözdizimi, anlam bilgisi, sözcük etiketleme, sözcük benzerliğini belirleme, çok-anlamlılık, eş-anlamlılık gibi sözlüksel bağıntılara ilişkin temel bilgilerin edinilmiş olması gibi koşul koyulmaktadır.[6]
[1] Onur Bilge Kula (2023a): “Felsefede Kültür Kavramı ve Kültür-Dil-Ulus İlişkisi”; BilgeSu Yayınları, Ankara
[2] Onur Bilge Kula (2023b): “Felsefede İlerleme ve Çağdaşlaşma Kavramları”; BilgeSu Yayınları, Ankara
[3] https://www.spiegel.de/netzwelt/ki-forscherin-hannah-bast-die-menschheit-kreiert-derzeit-eine-intelligentere-spezies-podcast-a-b9b78548-b47c-46ff-86d1-c1a7ed2069fd
[4] https://www.sas.com/de_at/insights/analytics/what-is-natural-language-processing-nlp.html
[5] https://sproutsocial.com/de/glossary/nlp/
[6] https://kitsquid.de/event/24187
edebiyathaber.net (2 Nisan 2025)
