Portekizli, yazar, şair ve araştırmacı gazeteci José Saramago’ nun iki bin dört yılında çıkan Görmek isimli eseri, dört yıl sonra Türkiyeli okuyucularıyla buluşuyor. Daha sonra Kırmızı Kedi Yayınevi tarafından (2017), Işık Ergüden’in çevirisiyle basılıyor. Kitabın editörlüğü Volkan Atmaca’ya, kapak tasarımı Cüneyt Çomoğluna ait. İki bin yirmi yılında kitap on ikinci basımını yapıyor.

Nobel Edebiyat Ödüllü Portekizli yazar 1922 yılında Lizbon’un köyünde doğuyor. Ekonomik sorunlar nedeniyle eğitimini yarım bırakarak redaktörlük, editörlük ve çevirmenlik işlerinde çalışıyor. Yayınevindeki görevinden sonra Diario ve Lisboa gazetelerinde kültür editörlüğü ve Yazarlar Birliği Yönetim Kurulu üyeliği görevlerinde yer alıyor. Terra Do Pecado, Umut Tarlaları, Baltasar ve Bilmunda, Ricardo Reis’in Öldüğü Yıl, Yitik Adanın Öyküsü, Lizbon Kuşatmasının Tarihi, İsa’ya Göre İncil, Körlük, Bütün İsimler, Mağara, Kopyalanmış Adam, Görmek, Ölüm Bir Varmış Bir Yokmuş, Küçük Anılar, Filin Yolculuğu, Kabil, Kısırdöngü gibi eserlerinin yanı sıra deneme, şiir, oyun ve günlükleri de bulunuyor. Yirmi dört yaşındayken yazdığı, ilk romanı Günah Ülkesi’nden sonra on dokuz yıl yeni bir eser ortaya çıkarmıyor. Daha sonra ürettiği eserlerin arasından Ricardo Reisin Öldüğü Yıl isimli eseri Portekiz PEN edebiyat Ödülü’nü ve İngiltere’nin saygın ödüllerinden Bağımsız Yabancı Kurgu Ödülü’nü alıyor. Yazar bin dokuz yüz doksan sekiz yılında Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görülüyor.

Komünist ve din karşıtı olduğu gerekçesiyle hem Katolik Kilisesi hem de Portekiz hükümetinin muhalefetiyle karşılaşıyor ve Saramago, ikinci eşi Pilar del Río ile Kanarya Adaları’na taşınıyor ve ölümüne kadar burada yaşıyor (18 Haziran 2010).

Görmek isimli romanın içinde kısa göndermelerle ilk roman hakkında bilgi edinmek mümkün olsa da kitabın felsefesinin daha iyi anlaşılması açısından öncelikle ustanın Körlük isimli yapıtının okunması tavsiye ediliyor. “Korku insanı kör eder” cümlesi Körlük isimli kitaptan akılda kalan bir ifade.  Eseri ele alırken aslında hepimizin kör olduğu fikrinden yola çıktığını belirtiyor usta yazar ve bunu, gezegendeki kaya oluşumlarını incelemek için Mars’a birini gönderirken, aynı zamanda milyonlarca insanı bu gezegende aç bırakan çelişkiye ait bir körlük olarak ifade ediyor. Körlük, insan aklının körlüğü için kullanılmış bir metafor. İnsanların birbirlerinin ihtiyaçlarına kör olduklarını vurguluyor Saramago. Körlük kitabı Brezilyalı film yapımcısı Fernando Meirelles’in uyarlaması ile iki bin sekiz yılında sinemalarda gösterime giriyor.

Düz yazıları nokta ve virgülden başka noktalama işareti içermemesiyle kendine özgü bir stile sahip olan yazar, satırlarında cümle başı hariç büyük harf de kullanmıyor. Örneğin başkent isimleri küçük harfle başlıyor. Esprili ve mizahi bir dille yazdığı diyalogları tırnak işareti veya tire işareti ile anlatmak yerine, cümle içine yerleştirilmiş ve virgüllerle ayrılmış ara cümlelerle ifade ediyor. Görmek isimli eserde ilginç bir özellik olarak karakterlerin adı bulunmuyor. Örneğin; “boş oy kullanmak, soru soran beyefendi, kısıtlanmamış bir haktır, yasanın bu hakkı seçmenlerine tanımaktan başka çaresi yoktur,” (s, 52). Buna ek olarak  metinler arası göndermeleriyle, olayın geçtiği yerin adı ve zamanı olmayışıyla, distopik unsurlarıyla postmodern bir eser Görmek.

Yapıt günümüz toplumlarındaki demokrasinin gerçekliğini sorguluyor. Halkın yerel seçimlerde boş oy vererek sessiz bir tepki başlatabileceği ve böylece demokratik sistemin normalliğini bozabileceği varsayımından yola çıkıyor. Filozof Slavoj Žižek bu kitabı siyasi statükoda bir değişikliği teşvik edici ifade olarak niteliyor ve “seçmenlerin çekimser kalmaları siyaset içi olumsuzlamadan daha ileri gidiyor” şeklinde yorumluyor. Görme’deki iktidar güçleri, kamu yararı adına, kuşatma halini ilan ederek insanların hatalarını fark etmelerini sağlamak için, yurttaşlığın bazı temel haklarını yavaş yavaş ortadan kaldırıyorlar. Makyavelist bir yaklaşımla bazı algoritmalar kurup olayları çarptırmaya çalışıyorlar. İki kitapta yer alan düzenleyici hükümet tedbirlerinin etkileri, sadece vatandaşların haklarının bastırılması anlamına gelmiyor, aynı zamanda toplum adına hareket ettiklerini iddia etmelerine rağmen, yetki eyleminin sınırsız olduğunu da ortaya koyuyor.

Toplumdaki değerlerin irdelemesini yapıyor usta yazar. Dört yıl önceki körlük salgınında kör olmayan kadının yanında kalarak hayatta kalmayı başarabilmiş, boş oy kullanma konusuyla kör olmayan kadının ilişkisi olabileceği ihbarını yapan adama yöneltilen, “eşinizden boşanma sebebinizi açıklayabilir misiniz,” sorusu karşısında süren diyaloglar bunun en güzel örneklerinden. “Ben prensipli biriyimdir, diye söze başladı, Buna eminiz, diye araya girdi memur kendini tutamayarak, yani ben bundan eminim, mektubunuzu okuma ayrıcalığına sahip oldum. Komiser ve müfettiş gülümsediler, hak edilmiş bir darbeydi. Adam sanki o taraftan bir saldırı beklemiyormuş gibi memura tuhaf tuhaf baktı ve gözlerini indirerek devam etti. O körlerle ilgiliydi, karımın o haydutların altına yatmış olmasını bir türlü kaldıramadım, bir yıl boyunca bu utanca elimden geldiğince katlandım, fakat sonunda benim için dayanılmaz oldu, boşandım. Meraktan soruyorum, diğer körlerin kadınları yemek parası olarak istediklerini işittim sanıyorum, dedi müfettiş, Öyleydi, Sanırım ki prensipleriniz, karınızın, sizin tabirinizle, bu haydutların altına yattıktan sonra getirdiği yemeğe dokunmanıza izin vermemiştir” (s, 215).

Müfettişin körlük salgını sırasında kör olmayan kadına verdiği tavsiyeler Makyavelist yaklaşıma güzel bir örnek oluşturuyor. “öğüdümü dinleyin, itirafta bulunun, suçlu olmasanız da itiraf edin, hükümet halka daha önce asla görülmemiş kollektif bir hipnoz vakasının kurbanı olduklarını, sizin bu sanatlarda dahi olduğunuzu söyleyecek, muhtemelen insanlar buna sevinecek ve hayat her zamanki yoluna geri dönecektir. Siz birkaç yılı hapiste geçireceksiniz, dostlarınız da eğer biz istersek hapse girecekler, ve bu arada bilindiği üzere seçim yasasında reform yapılacak, boş oylar kaldırılacak ya da geçerli oy sayılıp bütün partiler arasında eşit şekilde dağıtılacaktır, böylece oy oranları değişmemiş olacaktır, önemli olan orandır hanımefendi, doktor raporu göstermeden seçimlere katılmayan seçmenlere gelince, tıpkı eski zamanlarda suçluların direğe bağlanarak meydanlarda teşhir edilmesi gibi, bunların adlarını da gazetelerde yayımlamak iyi bir fikir olur, (s, 250)

“sizin suçunuz hanımefendi, o adamı öldürmek değil, sizin en büyük suçunuz, hepimiz körken kör kalmamış olmak,” (s, 254)

Komiserde değişimin başladığı anları “çünkü doktorun karısının, sanki ilk tuhaflık onu otomatik olarak ikincisinin sorumlusu kılarmış gibi, dört yıl önce kör olmadığı için başkent seçmenlerinin yüzde seksen üçünün boş oy kullanmış olmasından suçlu olduğuna artık inanmıyordu.” (s, 256) satırlarıyla  ifade eden yazar, devamında sayfalar sürecek duygu yoğunluğunu şu paragrafa sığdırmayı başarıyor.  “Doktorun karısı kitabı çantasına koydu ve, Gidelim, dedi, Nereye, diye sordu komiser, Yapacak daha önemli bir işiniz yoksa bizimle yemek yersiniz. Emin misiniz, Neden, Beni masanıza oturtmak istediğinizden, Evet, eminim, Bu konuda yanılmaktan korkmuyor musunuz, Gözlerinizde bu yaşlar varken mi, hayır.” (s, 269).

Hicivli hak ve hukuk kitabı olarak değerlendirilebilecek Görmek isimli kitabın da senaryolaştırılması dileğiyle.

Kaynakça:

1. José Saramago: “Aslında kötümserim, ama kendimi kafamdan vuracak kadar değil.Paris. Review, 1998 Çeviren: Ezgi Kaplan. 10 Ağustos 2018. Oggito
2. UKEssays. (November 2018). Analysis Of Blindness By Jose Saramago English Literature Essay. Retrieved from https://www.ukessays.com/essays/english-literature/analysis-of-blindness-by-jose-saramago-english-literature-essay.php?vref=1
3. https://www.researchgate.net/publication/327735385_The_threshold_of_democracy_in_Jose_Saramago’s_’Seeing‘
4. Unconventıonalıty, Unrelıabılıty, And Permeabılıty In The Postmodern Double Narratıve.  Thesis. Master of Arts In English: Literature. Faculty of San Francisco State University. Nicholas Lane Salazar San Francisco, California May 2016
5. https://www.theguardian.com/books/2008/nov/22/jose-saramago-blindness-nobel
6. José Saramago. Görmek. Kırmızı Kedi Yayınevi. 2020.
7. José Saramago. Körlük. Kırmızı Kedi Yayınevi. 2019.

edebiyathaber.net (19 Kasım 2020)