İletişim yayınlarının “Memleket Kitapları” serisinin 10. Kitabı olarak raflara çıkan “Taşraya Bakmak”, (İlk basım, 2005) Tanıl Bora’nın editörlüğünde, kendisinin de dâhil olduğu on üç yazarın sayfalarına taşıdığı taşra sesleri ve Nuri Bilge Ceylan’ın o siyah beyaz (ya da gri mi demeli?) sinematografik taşra-taşralı geçidi sayesinde ilgiyle okunabilecek bir kitap haline gelmiş, hatta bendeniz içine düştüm desem yeridir.
“Taşraya Bakmak”, yırtına yırtına büyüyen “otokrasinin” tırnaklarını, yetmezmiş gibi sanki daha da bir sivrilsin diye törpülediğini düşündüğümüz taşraya, tabiidir ki bu kez küçümsenen, paylanan taşralılığa, kimisince anlaşılması boşa vakit kaybı taşralılara, yaşana gelen kritik siyasi vakıaların bir yerde mutlak onaycısı görülen taşraya, bu kez hem dışardan ve hem içerden notlarla ses veren, taşralılık gerçeğinden öte “mefhumuna” yönelen bir çalışma. Her yerde görünürken, Tanıl Bora’nın deyimiyle adeta “görünmezleşen”, yiten, dönüşen taşraya dair kıymetli bir derleme.
“Elbette Türkçe’ de İstanbul dışı külliyen taşradır” diyor Melih Pekdemir ve “bu tespite katılmayıp da ‘Ankara dâhil ama belki Levanten İzmir hariçtir’ şeklinde pekâlâ şerh düşülebilir” diye de ekliyor.
Oysa tarih içinde izlek bir ifadeyle, A. Turan Alkan’a göre; taşra, bir Tanzimat icadıdır. Kendi sözleri ile daha net izahlandıracak olursak, “batılı tarzda tasavvur edilen vatan kavramının ücra köşelerini en azından Üsküdar’ın fukara semtlerinden biri gibi görmeyi tahayyül ederken bambaşka bir âleme düşen bürokrat takımının, hayal kırıklığı ile tasvir ettiği, bir türlü içine sindiremediği modern vakıadır.” taşra denilen.
Tanzimat dönemi ile “ite kaka” başlayan bu merkez eksenli modern cereyan, Cumhuriyet Türkiye’sinde artık müşterek bir dava için her bir karışı birbirinden kıymetli, sathı da hattı da kanla çizilmiş kutsî vatan toprağında, topyekûn bir seferberlik mecrasına dönüşüverirken, köylere, kasabalara marşlarla taşınan idealist öğretmeni, mülkiyelisi, doktoru artık sürgünde değildir. Bu defa meseleyi kıymetli bir vatan vazifesi addedip yollara düşeceklerdir.
Reşat Nuri Güntekin’in “Çalıkuşu”nu anımsayın, öğretmen olmak uğruna geride bıraktığı sancılı aşk macerasını bile hiçe sayma lüksü ile orta yerde göz kamaştıran o pek cesur genç kadını, bu özellikleri ile özendirici bir Cumhuriyet kahramanı olarak çizilmiyor muydu? Öte yandan taşra karikatürize ediliyor, bir başka yer alıyordu aynı sayfalarda; öğretmenlik macerası sırasında her gittiği yerde güzelliği ile taşra ahalisi içinde huzursuzluk konusu olan bu “kendi başına kadını”, yine kendisine yabancı gelen ölçüler karşısında, tuhaf, belki de kabul edilemez bulan bir taşralı simâsı, o sayede çarçabuk silikleşiveriyordu. Bu haliyle tıpkı döneminde yayınlanmış diğer İstanbul menşeili yazın mesaileri gibi “Çalıkuşu” da “merkez” bakış açısı ile yazılan bir romandan
öte durmadığı gibi, kahramanlarına aynı oranda bir hakikilik de taksim etmiyordu. Edebiyatın, taşranın hakikatlerine eğilmesi ise hayli zaman alacaktı. (Kitabın çeşitli bölümlerinde edebiyatın ve sinemanın taşra ile ilişkisine olabildiğince, etraflıca yer ayrılmış.)
Belki de, Tuncay Birkan’ın edindiği, edinilmesi gereken derde benzer bir dert içinde olmak gerekiyordu; tüm bunları hakkıyla anlamlandırmak, memlekette edebiyat, sanat, siyaset vb. beşeri ve toplumsal uğraşlar içinde olurken de;
“Şehirli ‘bireyleri’ anlamak için edebiyatla psikanalizin betimlemelerinden yardım almanın elzem olduğunu düşünürken, ‘taşralı’ insanı salt sosyolojisiyle ve çeşni kabilinden ‘sıkıntı’, ‘kasvet’, ‘mahrumiyet’ gibi sade suya tirit iri psikolojik laflarla kavranabilecek bir ‘tip’ derekesine indiren kibirli tavrı aşındırmak”
Ömer Laçiner’e göre ise,” Türkiye’de taşra, “vurgulu bir hiyerarşiyi”, “gerilim yüklü bir ilişkiyi” anlatır.
——
Kürt/Doğu taşrasında ise, kahir ekseriyetle aşiret yapılarının gözettiği ölçülerle ile sürekli yer değiştiren siyasi tercihler, giderek 80’ler ve 90’larda görünür hale gelecek olan, merkezden uzak, büyük ölçüde kendi iç taşrasından gelen sinyallerin hazırladığı, özerk bir tavırla siyaset yapma hevesini pekiştirmesine yol açar. Yani Kürt taşrası merkeze göre biçimlenen siyasi iklimini, çeşitli ontolojik taleplerin de yoğunlaşması eşliğinde artık “kendilik” süreciyle bir yaratım peşinde koşmaya başlamış olur. (Bugün geldiğimiz noktada, bilhassa 30 Mart 2014 belediye seçimlerinde bölge halkının bu oluşuma teveccühü ortadır.)
Öte yandan muhafazakâr taşraya dönecek olursak, Laçiner’e göre, ‘69 yılında siyaset arenasında görünmeye başlayan Necmettin Erbakan’ın siyasi manevrasında şekillenecek olan, “ağır sanayi hamlesi” ve laiklik sorgulamaları ile çizdiği “milli” siyasal çizgiyi sahiplenen taşralı muhafazakâr sermaye, 80’li yılların ihracat seferberliğinde konjonktüre en fazla uyum sağlayan kesimler arasında kendisini gösterirken, 90’lı yılların başında büyük oy oranı ile birinci parti olmayı başarabilmişti. “Muhafazakâr taşra” merkez gerilimine nispi bir zenginleşme hırsı ve dahi “iş bitiriciliği” ile Orta ve Güney Anadolu’nun önemli şehirlerini ticaret merkezleri haline – belki bir İstanbul alternatifi olarak- getirmeyi sağlamıştır. (bkz. Yeşil sermaye, Anadolu Kaplanları)——
Merkez ile taşra arasındaki ilişki hakikatte de hafife alınmayacak bir gerilim yaratıyordu. Tanıl Bora’ya göre; İstanbul başından beri “solipsist (tekbenci)” bir havaya sokuluyor; öte yanda “rütbesi taşralı, kendisi şehirli” şehirimsiler yaratılarak taşra gerilimi tuhaf bir biçimsizlikle sarpa sarıyordu. “Şok edici şehirleşme tecrübesi için ise artık büyük şehre gitmek şart değil, şehir şoku gezici bir kumpanya gibi taşrayı zaten ziyaret ediyor”du. Yani bir nevî;
“Neticede, benzeştirici, aynılaştırıcı, bir süreçle karşı karşıyayız. Sanki her yer şehir ve her yer taşra veya hiçbir yer…”di.
Merkezi iktidara yararlılık içindeki yandaşların her birinin ağzından adeta fragmanlaşarak çıkıp atmosfere üflenen, şu, “ben lafa değil icraate bakarım” lakırdısı, Tanıl Bora’nın bir başka yerinde ifadesiyle “Ne işe yaradığından, uygun çözüm olup olmadığından bağımsız olarak her inşaata yatırım ve “hizmet” nişanı takılması…” gibi bir oldu-bitti zannı ile açıklanabilirdi ancak. Bir Ankara sâkini olarak Bora, Ankara’yı 20 yıldır kesintisiz dönüştürmeye devam eden malum şahıs için, “Melih Gökçek, (…) “çevre”nin “merkez”e meydan okumasının ya da ondan intikamını alışının pornografisini sahneliyor.” derken, bu bile tek başına taşra-merkez gerilimini açıklayan en somut ve popüler görünürlüklerden birini işaret etmiyor muydu?
Ve şu meşhur “double yollar” için en kestirme yorum ve tespit, yine Bora’nın, “Kentin sindire sindire değil sıçrayıp dağılarak büyümesinde otomobil-merkezli şehir planlama ideolojisinin rolü ihmal edilmemeli” ifadesinde daha bir beliriyor, hesap kitap akla yatıyordu, sanki.
Tabii bir de kuvvetli bir taşra öfkesi vardı ki, o ise meş’um gerilimin atlaya zıplaya ortalık yerde kendini yerlere vurarak belli edebilen birer hali gibiydi. Tanıl Bora’ya göre bu öfke, kimi zaman, bir futbol müsabakasında “Anadolucu” tepki ile İstanbul’u ana-avrat taciz eden delişmen tezahüratlarda, kimi zaman beldenin birine “we want to be a city” afişi astıran kıvranışta, kimi kez de devletin “bölücülüğe karşı teyakkuza” giriştiği Kürt memleketlerinden -yoksunlukta- aşağı kalır yanı olmadığını dillendiren, Ankara’nın dibini bulmuş, unutulmuş yoksul mahallerinden çıkan “bizde mi dağa çıkalım” tepkisine dönüşebiliyordu pekâlâ. Bu tablo etnik-dini kimlik meselelerinden âzâde, aslında kesif bir taşralılık meselesinin hâkim olduğunun da altını çiziyor gibidir.
Bilhassa, malum öfkenin arkasında yatan, kitapta da değinilen, “taşra özü” olarak ifade bulan şey; değerlerin tahribatına, ‘elleşmeye’ karşı gecikmeden geliştirilebilen muhafazakâr/milliyetçi reaksiyondan çok da başka bir şey değildi. Bu öz, başı çeken bir “linç güruhu” sayesinde, Bora’nın anımsattığı ’93 Sivas kıyımını ‘kıyâm’ olarak kutlayıp, her fecaati ‘milli refleks’ gerekliliğinin neticesi olarak görenlerin zihni temayülüydü.
Merkez ile arası giderek kapanır göründüğü halde taşranın bile taşralıktan uzaklaşıp “fotokopileştiği” sırada, ne hikmet artık umumi bir taşralılığın çepeçevre sardığı, kimi yerlerde kurtarılmış bölgeler, ihtiyatlı, sosyo-ekonomik tıpatıplıklarına yapışmış halis muhlis şehirli komünler, onların bir teyakkuzun resmigeçidi gibi taşralılık zulmüne, gerilimine, sıkıntısına gözdağı verecek gözü kara hallerinden ortalık geçilmiyordu.
“Taşra bir yer değil artık bir kavram belki“ Arzu Çur’un da dediği gibi. Silik köylerin etrafında kümelenmiş iddialı taşralar vardır artık! Birbirinin taşrası haline gelen yaşamların sardığı bu paradoks, belki de tüm dünya için geçerli bir mesele iken, İstanbul’da bir yerin, bir yerlerin taşrası olabiliyordu pekâlâ.
Taşrayı yitirmemek ve aslında o sarih yapay taşralıktan kurtulmak için bir şeyler yapmak icâb edecekti. Bora’ya göre bu ve dahası için en uygun iklimlerden biri; “Şehir-taşra ekseninde üretken bir gerilime dönüştürmenin yolu ekonomik ve siyasal çevrimleri/sistemleri bölgesel ölçeklerde ‘kılcallaştırmaktan’ geçiyor. Bölgesel ara kimlikler, milliyetçilik hamaseti ve milli devletin otoriter bir örnekliği ile taşra bağnazlığı arasındaki dar kafalılık ittifakını aşmak veya zayıflatmak için bir yol da olabilir.”
Bu belki, yine Bora’nın daha en başında “Memleket Kitapları” biriktirme hikâyesine yaslanan o hassasiyet üzerinden ettiği şu pek naif ikilem, belki de arzu ile kesişiveriyordu:
“Memleket hassasiyeti; bir uçta taşra bağnazlığı, mutaassıp yerlicilik ve milliyetçilik, diğer uçta elitist ve ‘ruhsuz’ bir kozmopolitizim arasında yumuşatıcı, dengeleyici bir bakış ve oluş hali için tutamak sağlayabilir mi?” (temennim!)
Merkezin artık pis işlerini taşraya yıkmaktan vazgeçmesi, Nuri Bilge Ceylan’ın “Uzak” filminden kısa bir örnek vererek kitapta aktardığı üzere, Şükrü Argın’ın şu ifadeleriyle; “ayak işlerini her zaman taşralılara yıkan şehirli kibir ve bencilliğinin de ötesinde, şehirlinin ‘medeni vahşeti’ ile taşralının ‘vahşi vicdanı’ arasındaki karşılaşmayı, yüzleşmeyi” idrak ederek işe başlanabilirdi. Eninde sonunda Melih Pekdemir’in “dürüstlük” namına mâlumu ilân ettiği o iki çift lafı da bu idrak dairesinin bir köşesine yerleştirmeliydi: Taşralılık, bir “pejoratif”* anlamlar dizesi ile yüklenmiştir adeta.
Meydanlarda yüksek sesten, karnı doyurulup pişpişlenen, sokak aralarına tıpışlanan taşra radikalizmi, nihayet ve tek kerede sanki bir tek sandığın diliyle deşifre edilebilecek, meselesinden hayli uzaklaşmış “demokratik” tercihleri okuma yamukluğu, sonunda bizlere, içimizdeki içre (taşra) ile adamakıllı muhabbetimizin de olmadığını gösteriyor gibiydi; arayı fazla mı açtık ne?
Nuri Bilge’nin kadrajına sığdırdığı o kapak fotoğrafında, tren raylarının üstünde durup size bakan, belli ki şaşkınlıkla açılan gözlerine gülümseyişten çok heyecanını katarak poz verebilmiş küçük kız ile ve galiba peşine düşerken, aynı kareye bu halini çaresiz teslim eden yaramaz köpeği, yani hepsini izlerken, memleketi tıpkı bir tren yolcusu gibi seyrettiğim aklıma geldi. O pek konforsuz koltuklarına şöyle rahatıyla kurulmadan, pencere düşünden, geride bırakırken, son bir gayret tutuna tutuna, üstü başı eprimiş, yavrusundan ayrı düşmüş ana misali biçareye bakar varsayıp, gözyaşım için için ve acılı döküp, daha önümden geçip gideceklerin merakına da kalakalmışken… Eh işte, o arada kurumuşum, ıslanıp kurumaya alışmışım ‘sanki’ derim. Sonunda asıl o trendir memleket, seyrin kendisi, geride bıraktığın, önü sıra geçip gideceğin vuslat ve gurbet, hepsi ne ise, bir tren yolculuğundan daha konsantre hiç bir şey anlatamazdı bu ikisini ve bir çoğunu peş peşe. İşte tüm bunlar memleketin ‘gibi hali’dir. Onlardan biridir. Yani öyle gibidir, memleket!
Nihayet, içinizde bir yerde taşıdığınız o taşra sıkıntısına, kim bilir belki bir öcü gibi kaçıp uzaklaştığınız şeye yakın gelmek, anlamak, hatırlamak, farketmek için nazik bir fırsat olabilir “Taşraya Bakmak”.
İyi seyirler!
* TDK ’ya göre, pejoratif: “Küçümseyici, aşağılayıcı, kötüleyici, yerici, yermeli” anlamlarına gelir.
Arzu Lermioğlu – edebiyathaber.net (30 Nisan 2014)
