Reşad Ekrem Koçu’nun “İstanbul Ansiklopedisi” hem İstanbul araştırmacıları hem tarihçiler hem de kitapseverler, kitap koleksiyoncuları için bir “kült eser”dir. Koleksiyonda “İstanbul Ansiklopedisi” olması onur meselesi gibi bir şeydir. Zaten sahaflarda yeni görünmeye başlayan kitap meraklılarına hemen “Koleksiyonunda İstanbul Ansiklopedisi var mı?” diye sorarlar. Alacakları cevap onlara yeni koleksiyoncunun kıratını da bildirecektir. Eğer “Var!” cevabı alırlarsa “Orijinal mi?” diye sorarlar. Çünkü “İstanbul Ansiklopedisi”nin fotokopisi bile değerlidir ve fotokopilerden de orijinale benzer ciltler üretilmiştir. Cevap “Evet, orijinal” olursa, kitap meraklısı konuşulmaya değer görülür ve yeni sorular gelir. “Tam takım mı?”, “İlk baskı mı?”, “11. Cilt de var mı?”. 

Zamanında bana da bu sorular soruldu ve aldıkları cevaplar kitap ehlini pek memnun etmediğinden olsa gerek ilgi alanlarından çıktım. Ama aklımın bir kenarında hep “İstanbul Ansiklopedisi”nin tam takımını edinmek vardı. Bir türlü 11. Cildin orijinalini bulamadım, eksik olarak da satın almak istemedim. Oysa diğer ciltlerin orijinallerini uygun fiyata almak, 11. cildi de fotokopiden ciltletmek imkânı vardı. Ben tam takım izini sürerken “İstanbul Ansiklopedisi”nin değeri gitgide arttı. Zira tek tek fasiküller, ciltler bile bulunmaz olduğu için sahaf raflarındakiler oldukça değer kazanmıştı.  

Günümüzde Reşad Ekrem Koçu denince akla İstanbul Ansiklopedisi geliyor ama Koçu’nun özellikle Osmanlı tarihi hakkında birçok eseri vardır. Kösem Sultan, Kızlarağasının Piçi, Esircibaşı, Erkek Kızlar, Forsa Halil, Dağ Padişahları gibi tarihî romanlarını, Eski İstanbul’da Meyhaneler ve Meyhane Köçekleri, Haşmetli Yosmalar, Fatih Sultan Mehmed, Topkapı Sarayı gibi tarihi popüler bir dille anlatan kitaplarını yine sahaflardan bulmak mümkündü ama yeni baskılarının yapılamadığını da biliyorduk.  Yayıncılar Koçu’nun eserlerinin teliflerinin kimde olduğu hakkında bol bol spekülasyon yapıyor, telif sorunu çözülemedikçe her zaman okur bulacak bu değerli eserlerin yeniden basılamayacağı söyleniyordu. 2001’de Doğan Kitap, Koçu’nun bütün eserlerini yayınlamaya başladı ama telif hakları kanunda yapılan değişiklikle yayın durdu. 2015’te Doğan Kitap Koçu’nun eserlerini yeniden yayınlamaya başladı ve halen sürdürüyor. (Şehrin tarihinin yeri doldurulamaz kaynağı ve daha fazlası – K24 (t24.com.tr).  

2005’te Gazeteci – Yazar Nevzat Bayhan, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Genel Müdürü olmuştu. Nevzat Bayhan edebiyata, şiire meraklı, kitabı seven, yayıncılığı önemseyen bir genel müdürdü. Altı yıllık görev süresi boyunca hem İstanbul Kitap Fuarı’na, Türkiye’nin uluslararası kitap fuarlarına katılımına, destek verdi hem de İstanbul Şiir Festivali’nde iş birliği yaptık.  

Nevzat Bayhan döneminde Kültür A.Ş artarda kitaplar yayınlıyordu. Dündar Hızal arkadaşımızın önerisiyle geliştirdiğimiz “İstanbul’un Yüzleri” projesinde de birlikte çalışmaya başladık. Bir gün Nevzat Bey, “İstanbul Ansiklopedisi’ni yayınlayacağız” müjdesini verdi. Üstelik daha önce yayını gerçekleştirilmiş 11 cildi yeniden yayınlamakla kalmayacak, Reşad Ekrem Koçu’nun bıraktığı yerden ve onun “kayıp” ya da “dağıldı” diye bilinen arşivinden yararlanarak ansiklopediyi tamamlayacaklardı. Ansiklopedinin yayımlanan kısmı ‘G’ harfinin “Gökçınar” maddesinde, 7076 sayfada kalmıştı. Tabii ki çok sevindim ama “Telif haklarını nasıl hallettiniz?” diye sormadan da edemedim. Tarih 2010’muş. (“Kültür AŞ, Koçu’nun İstanbul’unu tamamlamak istiyor”, arkitera.com.).  

Hukuka hep ilgim vardır. 1990’larda Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’nda peş peşe önemli değişiklikler yapılmaya başlanınca Türkiye Yayıncılar Birliği Genel Sekreteri olarak bu konuyla ilgilenmeye başladım. Zira yayıncıları da etkileyecek önemli gelişmeler vardı yasada. Bu ilgimin de etkisiyle 1990’ların ortalarından itibaren yirmi yıldan fazla bir süre mahkemelerde telif hakları alanında bilirkişilik yaptım. Hem kanun çalışmaları hem de bilirkişilikle fikri haklar konusundaki bilgim iyice artmıştı. Nevzat Bey de zaten bu nedenle bana İstanbul Ansiklopedisi’ni yayınıyla telif hakkı sorunu doğar mı, diye danışmak istemiş. Anlaşılan konuyla ilgili birçok kişiden görüş alarak işi sağlama bağlamak istiyorlardı.

İstanbul Ansiklopedisi Reşad Ekrem Koçu’nun diye bilinir ama birçok yazarı ve çizeri vardır (Hasan Ulucutsoy, “Reşad Ekrem Koçu’nun İstanbul Ansiklopedisi”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi • Cilt 1I, Sayı 1, Bahar 2015. 218388 (dergipark.org.tr). Aşağıda yazar ve çizer listesini göreceksiniz.* Nevzat Bey’e de bu durumdan söz etmiştim. Yani İstanbul Ansiklopedisi’ni yayınlayabilmek için Reşad Ekrem Koçu’nun telif haklarını almak yeterli değildi. Maddeleri yazanların ve çizerlerin de izinlerini almak gerekiyordu. Çoğu vefat etmiş olan bu yazar ve çizerlerin mirasçılarını bulup izin almanın ne kadar güç olduğunu, deneyenler bilir. Yıllarca uğraşmak gerekir. Mutlaka eksikler kalır.

Reşad Ekrem Koçu’nun ansiklopediyi yayınladığı yıllarda telif hakları bilincinin günümüzdeki düzeyde olmadığını biliyoruz. Hele dergiye yazı ya da ansiklopediye madde yazarken kimsenin aklına sözleşme imzalamak gelmezdi. Çizerler için de durum benzerdi. Çizimleri teslim eder, ücretlerini alırlar, çizim yayınevinin olurdu. Çok küçük bir ihtimal olsa da Koçu’nun evrakını derleyen arkadaşların böyle sözleşmeler var mı diye bakmasında fayda olduğunu söyledim. 

Koçu’nun evrakında sözleşme var mı diye bakılırken Nevzat Bey milletvekili adayı olup genel müdürlükten ayrıldı. Seçimler sonrasında da görevine dönmedi. Göreve yeni gelen genel müdürler de konuyla ilgilenmeyince İstanbul Ansiklopedisi’nin yeniden yayını unutulmaya terk edilmiş bir proje olarak kaldı. 

İBB Kültür AŞ’nin ansiklopediyi yayınlayacağı haberi üzerine Murat Bardakçı ünlü arşivin 2003’te kendisine nasıl satılmak istendiğini ayrıntılı olarak bir dizi yazıda anlatmış. “İstanbul Ansiklopedisi’nin yayınlanmamış kısmı 70 küsur koli hâlinde senelerdir Cağaloğlu’nda bir depoda muhafaza ediliyordu. Rahmetli Koçu ansiklopedinin hemen bütün maddelerini hazırlamış, çoğunun metinlerini yazmış, yazamadıklarına da “Takvîm-i Vekayî’nin filânca sayısına bakılacak” yahut “Bu konudaki malûmat, falan tarih kitabının şu sayfasındadır” gibisinden izahat koymuştu.”
“Yayında kullanılacak resimler de hazırdı. Eserlerinde fotoğraf yerine çizim koymayı tercih eden Reşad Ekrem, çizimleri Münif Fehim, Sabiha Bozcalı ve Nezih İzmirlioğulları gibi zamanının en iyi gazete ressamlarına yaptırmıştı ve tamamı, çizime esas teşkil eden fotoğraflarla beraber kolilerin içerisindeydi.”
“Aile, evrakı Reşad Ekrem’in manevî oğlundan satın aldıklarını, yayın hakkının da kendilerinde bulunduğunu söylüyordu.” Murat Bardakçı’dan 80 bin dolar istenmiş, her görüşmede fiyat artırılmış ama arşivi elinde bulunduran aileyi temsil eden avukat bir türlü “Reşad Ekrem’in mânevî oğlu Mehmet Koçu’dan alındığı söylenen feragat yahut telif hakkını devir belgesi”ni ibraz edememiş ve satış işlemi gerçekleşememiş. (Reşad Ekrem’in ansiklopedi macerası: 1 (haberturk.com). 

2018’de İstanbul Ansiklopedisi ve Arşivi’nin Kadir Has Üniversitesi’nce satın alındığı haberi müjde gibi geldi. Üstelik SALT Araştırma ile ortak yürütülen proje ile ansiklopedi dijital ortama aktarılıyordu ve okurlara açılması planlanıyordu. Salt’tan yapılan açıklamada “Kadir Has Üniversitesi’nin 2018’de, yaklaşık 40 bin ögelik bir belge grubu hâlinde devraldığı İstanbul Ansiklopedisi Arşivi, Koçu’nun tasarı aşamasında kalmış gelecek ciltler için derleyip kurguladığı, yer yer kaleme aldığı kapsamlı malzeme ile şahsi kütüphanesinden 1460 yayını içeriyor. Salt’ın geliştirilmesini üstlendiği ortak proje, İstanbul Ansiklopedisi‘ni çevrimiçi erişime sunarken söz konusu arşivi gün yüzüne çıkararak çeşitli araştırma disiplinlerinin perspektifinden değerlendirilmeyi hak eden bir veri birikimini incelemeye açmaya hazırlanıyor” deniyordu  (İSTANBUL ANSİKLOPEDİSİ ARŞİVİ ÇALIŞMALARI BAŞLATILDI | SALT (saltonline.org). 

Bu haberden Kadir Has Üniversitesi’nin ansiklopediyi ve arşivi satın almakla kalmayıp başta Reşad Ekrem Koçu’nun bulunamayan mirasçısı olmak üzere ansiklopedide emeği geçen yazar ve çizerlerle ya da mirasçıları ile telif hakları konusunda anlaştığını da düşünüyorum. Zira ansiklopediyi ve arşivi satın almış olmak onların içeriğini oluşturan yazı ve çizimlerin de telif hakkını almış olmak anlamına gelmiyor. Kâğıda basılı ya da dijital olarak yayın yapabilmek için mutlaka telif haklarına sahip olmanız gerekiyor. 

15 Ocak 2019’da SALT Beyoğlu’da açılan “İstasyon: İstanbul Ansiklopedisi” sergisi ile projenin ilk ürünleri sergilenmeye başladı. SALT Galata’da 24 Mayıs’ta açılan “Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi” sergisi ile de İstanbul Ansiklopedisi‘nin yayımlanmamış bölümlerine ışık tutmak amaçlanmış. Sergi paralelinde, İstanbul Ansiklopedisi‘nin basılı ciltleri ile birlikte yaklaşık 40 bin ögelik bir belge grubu dijital ortama aktarılarak çevrimiçi erişime açılacak, bilgisi de var duyuruda (SERGİ Başka Kayda Rastlanmadı: Reşad Ekrem Koçu ve İstanbul Ansiklopedisi Arşivi | SALT (saltonline.org). Ama henüz çevrimiçi yayın açılmadı sanıyorum ya da ben ulaşmayı beceremedim. Umarım korktuğum gibi telif hakları açısından bir sorun çıkmamış ve bu kült eserin yayını başka bahara kalmamıştır.

* İstanbul Ansiklopedisi’nin yazar kadrosunda yer alan isimler: Saim Turgut Aktansel, Sermet Muhtar Alus, Muzaffer Esen, İhsan Hamamîoğlu, Vâsıf Hiç, Mahmut Yesarî, Halûk Akbay, Mehmet Ali Akbay, Münir Süleyman Çapanoğlu, Osman Nuri Ergin, Enver Esenkova, Semavi Eyice, Ali Genceli, Ali Nüzhet Göksel, İbrahim Hakkı Konyalı, Burhanettin Olker, M.K. Özerengin, Kevork Pamukciyan, Ali Rıza Sağman, Eftim Lamboğlu, Reşat Mimaroğlu, Ali Orta, Ekrem Hakkı Ayverdi, Hakkı Raif Ayyıldız, Şükrü Nail Bayraktar, Fahri Düngelen, İsmail Ersevim, Celâlettin Germiyanoğlu, Hakkı Göktürk, Nuri Kavaf, Hüsnü Kınaylı, Eşref Mutlu, T. Yılmaz Öztuna, Neoklis Sarris, Cahide Tamer, Halûk Cemil Tanju, Şakir Tokmen, Süheyl Ünver, Ali Veren, M. Naci Ecer, Aziz Oğan, Nahit Sırrı Örik, B. Alacalı, Rebiî Baraz, Naşit Baylav, Pertev Nailî Boratav, Rüştü Dağlaroğlu, Feridun Dirimtekin, Behçet Evler, Reşit Halit Gönç, M. Baha Kâhyaoğlu, Hasan Kocaman, Neşat Halil Özkan, Mahmut Özlü, Mithat Sertoğlu, Halûk Şehsuvaroğlu, Hadi Tamer, İbrahim Hilmi Tanışık, Osman Tolga, Tacettin Topaç, A. Cabir Vada, Zekaî Hakvar, Mehmet Koçu, Sadi Nazım Nirven, Şakir Tunççapa, Nihat Sami Banarlı, Salamon J. Becerano, Reşat Beyatlı, Ali Çamiç, Mehmet Çarıklı, Fahri Düngelen, H. Basri Erk, İhsan Hınçer, Tevfik Karkan, Muhittin Nalbantoğlu, Aysel Öz, Refi Cevat Ulunay, Kerim Yund, Ahmet Agın, Özay Aslan, Mehmet Bakir, Niyazi Ahmet Banoğlu, Sadi Borak, Ahmet Refik Gamsızoğlu, Ayşe Göknarlı, Ergin Kanlıcaoğlu, Hikmet Şinasi Önol, Mehmet Şükrü Silan, Ahmet Baha Gökoğlu, Ferdi Öner, Nurettin Yatman, A. Ziynet Abdullah, Şinasi Akbatu, Mustafa Cihanbeyli, Behçet Elver, Halit Eraktan, Ahmet Güreli, Tahsin Kaya, Salim Rıza Kırkpınar, Nuriye Nirven, Hasan Toper, Ahmet Derviş Ateşçi, İbrahim Baytekin, İhsan Birinci, Salim Erdem, Mehmet Ali Göktuna, Sahak Güllü, Zeki Karagülle, Aykut Karpat, Doğan Kenigut, Ali Payanda, N. Sağmalcılı, Bediî Şehsuvaroğlu, Mümtaz Zeki Taşkın, Erdem Yücel, Osman Cemal Kaygılı, Vladimir Mirmiroğlu, Bedros Nişanyan, Servet [Soyadı bilgisi yok.], Hafi Kadri Alpman, Mesut Ayabakan, Nazmi Çağan, H. Basri Çileli, Çelik Gülersoy, Sadi Irmak, Sami Kurtulan, Mehmet Suud.

Çizerler; Ferzan Baydar, Sabiha Bozcalı, Aydın Burteçene, Behçet Cantok, H. Çizer, H. Hüsnü, Nezih İzmirlioğlu, A. Bülend Koçu (Reşad Ekrem Koçu), Reşat Sevinçsoy, Abdullah Tomruk, Salih Sinan, O. Zeki Çakaloz, Hâşim, Kemal Zeren, Turan Açıksöz, Münif Fehim, F. A., H. A., M. Kayalar, Kemal Külmat, Bülent Şeren, Zeki Yönet, Özay Aslan, Nuriye Nirven, Ömer Tel, Agop Arad, Sabih Büyükerbil, Salim Erdem, Turan Açıksöz, Yaşar Ekinci, Tekin Gökçen, H. Kutay, Serpil Büyükerbil, Halit Eraktan. 

edebiyathaber.net (14 Haziran 2023)