Fransız Deniz subayı Julien Viaud namı diğer Pierre Loti, Türk edebiyatında sevilen bir yazardır. Aziyade adlı romanı otobiyografik anlatı tekniğiyle kaleme alınmış, 1879’da yayımlanmıştır. Anlatı bir epigrafla açılır. Bu epigrafta Aziyade romanının İngiliz deniz subayının notları ve mektuplarından oluştuğu kaydedilir. Arif-Ussam Efendi adını alarak Türk ordusuna katılan İngiliz subayı Kars çarpışmasında ölmüştür. Arif Ussam Efendi Fransız deniz subayı Pierre Loti’nin ta kendisidir. Bu epigraf kurmaca-gerçeklik muğlâklığını yaratma noktasında işlevsel bir ayrıntıdır. Ayrıca romanın en nihayetinde yaratılmış bir sanat olmasına işaret etmesi yönünden de önemlidir.

Pierre Loti Selanik’te konuşlanan savaş gemisinde görevliyken evli Türk bir kadına âşık olmuştur. Bu yıkıntıların üstünde aşk gibi bir şeyler doğuyordu, duygular karmaşası şeklinde kendini açığa vuran bu dirilişte Doğu’nun büyüleyici etkisi vardı (Loti:2021,8). Abdülhak Şinasi Hisar’ın İstanbul ve Pierre Loti biyografisinde kadının gerçek isminin Hatice olduğu kaydedilir.^* Anlatıda Aziyade olarak var olur. Aziyade adının Victor Hugo’nun Orientales şiirinde geçen Albayde adından ilhamla yaratılmış olabileceğine dikkat çekilir.** Nitekim Pierre Loti Aziyade romanının sonunda Victor Hugo’nun Orientales manzumesinden alıntı yapmıştır. Uyumuyorum gece gündüz, ateşten yanıyor alnım rüyamda/Yaşlar sel gibi akıyor yanaklarımdan/Albayde mezarde kapadığından beri/O güzel ceylan gözlerini (Loti:2021,174). Aziyade yaşlı tüccar Abidin’in dört karısından biridir. Bu genç kadınla aramda sanki alay edercesine yığılmış engeller vardı, onunla bir düşünce alışverişinde bulunmam, onunla konuşabilmem, ona yazabilmem olanaksızdı (Loti:2021,4). Aziyade de ilk görüşte Loti’ye âşık olmuştur. Yasak bir aşk başlar. Henüz bana ait değildi, ama aramızda artık yalnızca maddi engeller, efendisinin varlığı, pencerelerindeki demir parmaklıklar vardı. (Loti:2021,9) Loti kılık değiştirerek Aziyade ile buluşmaya başlar. Üzerimdeki Türk giysisini örten paltoyu çıkarıyorum, değişim gerçekleşiyor (Loti:2021,17). Tebdili kıyafet ile Aziyade’yi görmek kolaylaşır. Pierre Loti Aziyade ile tekne gezilerine çıkar. Aziyade’nin kayığı ipek halılarla, Türk işi yastıklarla, örtülerle doluydu. İnsan burada Doğu’ya özgü rehavetin bütün inceliklerini bulabilir, kayıktan çok yüzen bir yatak gördüğünü sanırdı (Loti:2021,18). 

Bir süre sonra Pierre Loti Osmanlı’’nın başkenti İstanbul’a atanır. Yeni görev yeri Fransız karakol gemisi Gladiateur’dur. Aziyade Loti’ye sonbaharda efendisi Abidin’in de evini İstanbul’a taşıyacağını söyler. Aşıklar İstanbul’da buluşmak üzere vedalaşır. Loti Aizyade’nin özlemi ile yanıp tutuşurken hayaller kurar. Haliç’in öbür yakasında onunla birlikte oturmayı, onun gibi Müslüman hayatı yaşamayı, ona günlerce sahip olmayı, düşüncelerini anlamayı, sezmeyi, gönlünün derinliklerinde Selanik gecelerimizde hiç akla gelmeyen taze, yabanıl şeyler bulmayı kurdum-onun tümüyle benim olacağını düşledim (Loti:2021,26). Selanik’ten ayrıldıktan sonra İstanbul’da bir süre Beyoğlu’nda ikamet etmiştir. Sonrasında Beyoğlu’ndan sıkılmıştır. Kutsal bir semt olarak gördüğü Eyüp’te oturmaya karar verir. Orada bana Arif Efendi diyorlar, gerçek adımı ve durumumu kimse bilmiyor. İyi niyetli Müslüman komşularım milliyetim konusunda yanılmıyorlar, ama bu onların umurunda değil, ne de benim umurumda… (Loti:2021,38). Uzun bir bekleyişten sonra yaşlı siyahî halayık Hatice Loti’ye Aziyade’den haber getirmiştir. Bu akşam demişti Hatice (Selanik’te geceleri kayığında Aziyade’ye eşlik eden, hanımı için hayatını tehlikeye atan yaşlı zenci halayık) bu akşam bir kayık onu Eyüp İskelesi’ne, senin evin önüne getirecek (Loti:2021,51). Loti’nin Selanik’te tanıdığı Samuel âşıkların buluşmasına yardım edecek bir diğer isimdir. Olanaksız düş gerçekleşince, o buraya gelince, onun için hazırlanan bu odada, demir sürgülü kapıların ardında onunla baş baş başa kalınca, yanıbaşına çöktüm kaldım (Loti:2021,52). 

Geçen aşk dolu günlere Piere Loti’nin İstanbul’dan ayrılacak olması kara bir gölge gibi düşmüştür. Sen benim canımsın Loti, diyordu, sen benim Tanrı’msın, kardeşim, dostum, sevgilimsin. Sen gidince Aziyade için her şey bitecek, gözleri kapanacak, Aziyade ölecek. Şimdi ne istersen öyle yap, sen bilirsin! (Loti:2021,59). Ayrılık günü yaklaşmıştır. Loti de Aziyade kadar üzgündür. Anladım Loti, aldırma, dedi. Bu son defa öyle değil mi? Ve tuttuğu gözyaşları kuru ekmeğin üstüne dökülmeye başladı (Loti:2021,138). Aziyade ile Loti’nin birlikte geçireceği yirmi dört saatleri kalmıştır. Eyüp’teki evleri de bu ayrılıktan nasibini alır. Ertesi gün yavaş yavaş aşkla döşenmiş, içindeki her bir nesnenin her bir anımızı dile getirdiği bu sevgili küçük evde her şeyin koparılıp söküleceği, her şeyin yıkılacağı gündü(Loti:202,138). Loti evi boşaltmaya başlamıştır. Aziyade evin bildik halinden eser kalmadığını görünce çok üzülür. Aziyede geldiği zaman duvarları çıplak ve her şeyi karmakarışık buldu, bu sonun başlangıcıydı. Sandıklar, paketler ve düzensizlikten başka bir şey yoktu. Evin sevdiği yönleri sonsuza dek yok edilmişti. Döşemeleri örten beyaz hasırlar, üzerinde çıplak ayak dolaştığımız halılar [eskici] Yahudilere gitmişti, her şeye hüzünlü, sefil bir hava sinmişti… odanın bomboş görüntüsüne katlanamadı, hüngür hüngür ağlamaya başladı (Loti:2021,139). Loti bir daha göremeyeceği Aziyade’yi hafızasında sonsuzlamak ister. Unutulmaz kılmak ister. Sevgilime hayrandım, bu son saatte o sevdiğim yüz çizgilerini sonsuza değin kalmaları için belleğime kazımaktaydım (Loti:2021,141).

Ayrılık vakti gelip çatmıştır. Âşıklar ayrılmıştır. Bütün bu Doğu düşü sona erdi, hayatımın bu son evresi, kuşkusuz bir güzelliği olan son evresi, bir daha geri gelmemek üzere geçti gitti, belki zaman, anısını bile silip yok edecek… (Loti:2021,149). Pierre Loti bir süre sonra İstanbul’a yeniden döner. Aziyade’yi bulmak için evinin oraya gider. Yaşlı halayık Hatice ile karşılaşır. Halayık Aziyade’nin öldüğünü söyler. Beklenmedik bir yıldırım gibi ağızdan dökülen böyle bir kelimeyi insan hemen anlamıyor, acının içinize işlemesi, yüreğinizi yakması için zaman gerekiyor (Loti:2021,173). Kurmaca anlatıda Pierre Loti İngiliz bir askere dönüşmüştür. Aziyade’nin ölüm haberini aldıktan sonra Yüzbaşı Arif-Ussam olarak Türk saflarında savaşa katılmıştır. Kars’ta ölen askerlerden biri de Loti’dir. Pierre Loti, Aziyade’ye duyduğu aşk ve özlemle bir roman daha kaleme alır. Kaleme aldığı romanda Loti,1887’de, İstanbul’a dönecek ve Fantome d’orient’ını yazmaya başlayarak 1892’de neşrettirecekti. Bu hikâye tabi olarak, Aziyade’nin mabadı gibidir. Hem Aziyade’nin mezarını, hem de onun mezarıyla birlikte gömülmüş olacak gençlik aşkının, sönmüş, savrulmuş gömülmüş olacak, savruluş küllerinin bulmak için geliyor ve nihayet bütün bunları bulmuş oluyordu (Hisar:2022,24).

Pierre Loti için İstanbul ve Aziyade yekpareleşmiştir. Loti’nin İstanbul sevgisi Aziyade ile bütünleşmiştir. ‘Aziyade’ bazılarımıza göre canlı bir kadın olmaktan ziyade edebiyatta o kadar numuneleri olduğu veçhile, bir ziyade edebiyatta o kadar numuneleri olduğu veçhile, bir yâr timsali değil miydi? Loti’nin sevgili Şark’ının bir nevi perisi, Boğaziçi’nin yahut Haliç’in bir ‘deniz kızı’sı değil miydi? (Hisar:2022,111). Aşk ve şehir birbirinden ayrılmaz bir bütüne dönüşmüştür. İstanbul’la temasını hep canlı tutmuştur. Hayatının ve edebiyatının en mühim edebi ve ruhi hadiselerinden biri Aziyade ile İstanbul’da yaşaması ve bu aşkın ta ömrünün sonlarına kadar devam etmesi olmuştur (Hisar,2022,72). Şehrin zamandışılığına methiye düzen Pierre Loti, İstanbul’u her seferinde uzun süre kalmak üzere altı kez ziyaret etmiştir (Muhidine:2022,107). Son tahlilde Aziyade ve Pierre Loti’nin aşk macerası sonu ayrılıkla biten klasik bir aşk hikâyesine dönüşerek hafızalarda yerini almıştır.

*  “Loti’nin sevdiği kadının ismi[nin] Hatice olduğu anlaşılıyor.” (Hisar, s.18)

**  Aziyade’nin öldüğünü işitip mezar taşını görünce Albayde’yi andıran bu ismin ondan daha güzel duyulacağını düşünen Loti’nin bu ismi uydurmuş olması muhtemeldir. (Hisar, s.20)

KAYNAKÇA

Hisar, Abdülhak Şinasi (2022). İstanbul ve Pierre Loti. İstanbul: Everest Yayınları.

Loti, Pierre (2021). Aziyade. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.

Muhidine, Timour (2022). Türk Boheminde Bir Cevelan. İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınları.

edebiyathaber.net (2 Mayıs 2023)