Söyleşi: Bilgen Ülgen

Plotinus kitabı ile Antik Yunan döneminde yaşamış en önemli filozoflardan biri ile daha bizi tanıştıran Turgut Özgüney ile Plotinus ve Yeni Platonculuk hakkında konuştuk.

Plotinus’u anlayabilmek için önce Platon’dan bahsetmek gerek sanırım ve onun feslefesinden. Bize çok kısa bundan bahseder misiniz?

Platon’un felsefesi “İdealar Kuramı’’na dayanır. “İDEA” şekil, form, biçim, biçimlendirici doğa, tür, düşünce, tasavvur anlamına gelir. Antik Yunan’da Platon’a göre, içinde yaşadığımız dünya-duyular dünyası, gerçeklik dünyası değildir. Bu dünya idealar (eidos) dünyasının bir kopyasıdır. (Eikon) Duyular, fenomenlerin değişen, dalgalanan doğası kabul edildiğinde *hakiki bilgiyi (episteme) elde etmek imkânsızdır yani salt duyulur olanın ötesinde sabit, öncesiz sonrasız bir gerçeklik var olmadıkça imkansızdır. Eide (idealar) işte duyuüstü gerçekliktir ve bu yüzden de epistemenin (hakiki bilgi) nedeni ve tüm felsefi söylemin koşuludur. Platon bu görüşünü “Phaido” diyaloğunda açıklar. Eide (idealar), Platon’un metafiziğinin merkezinde bulunur. Platon hiçbir yerde ideaların bir kanıtını vermeye kalkışmaz ama ona göre insan ruhu kanatlarını kaybetmeden önce idealar dünyasında bulunmuştu. Ruhun şimdi yapması gereken şey, ideaları anımsamaktır (Anamnesis).

Platon, Phaido diyaloğunda, duyulur şeylerin (aisthetanın), idealardan pay aldığını anlatır. Bunlar Platon’un metaforlarıdır. Platon’a göre matematik idealar, doğal şeylerin ideası, anılmaya değmeyecek ıvır zıvır şeylerin bile ideası vardır. Ona göre idealar “göklerin ötesinde” yer alan, belli bir “düşünülür yer”de (topos no etos) mevcuttur.

Plotinus’a yeni Platoncu denmesinin sebebi nedir?

Plotinos, Mısır İslenderiye’sinde Ammonius Sakkas’dan 11 yıl felsefi eğitim almış, onun öğrencisi ve dostu olmuştur. Sakkas, Platon ve Aristoteles felsefelerini birliğe getirip öğrencilerine aktarmıştır. Plotinos, M. S. 242’de Roma’da kurduğu okulda, Sakkas’ın görüşlerini felsefi bir dizge haline getirip sistemleştirmiş ve Platon’a olan hayranlığı yüzünden okuluna “Yeni Platonculuk” adını vermiştir.

Kitabın başlarında Plotinus’un metafiziğinin üçleme ile başladığına yer vermişsiniz. Bir, Nous ve Nefs. Biraz bundan bahsedebilir misiniz? Neden bu şekilde anlatır metafiziği ve bu aşamalar neyi ifade etmektedir?

Plotinos, ifadesi bozuk fakat akıl yürütmede deha sahibi bir filozoftu. Onun üçlemesi olan Bir, Nous ve Nefs’in kurguları şöyledir:

“Bir” (tohen) tanımlanamaz, tasavvur edilemez, dile getirilemez en yüce varlıktır, yani “Tanrı”. Bir’den ilk çıkan, taşan, sudur eden şey Nous’tur.
Nous tin, zeka, akıl, manevi kudret ve gönül anlamına gelir. Nous, tamamen Esir’den (nur) meydana gelmiştir. Nous da nefsi (psişeyi) meydana getirmiştir.

İskenderiye okulunun Hipostasları (en temelde yatan, töz) şöyledir:
Bir (hen)
Zeka (nous)
Ruh (psukhe)
Beden (soma)

Beden, ruhun nurunu alır. Ruh, zekanın nurunu alır. Zeka, Bir’in nurunu alır. Her şeyin ilkesi olan Bir’in ilkesi olmaz çünkü o mutlaktır. Plotinos metafiziğinin kurgusu bize her şeyin Bir’den nasıl sudur, taşma yoluyla meydana geldiğini anlatmaktadır.

Plotinus kendinden sonra hangi ekolleri etkilemiştir? Felsefe tarihi açısından neden önemlidir?

Plotinos felsefesi ve metafiziği, başta İbn-i Arabi olmak üzere İslam tasavvufunu, hatta Hristiyan tasavvufunu derinden etkilemiştir. İslam tasavvufunda buna “İşrakiye’’ Nurlanmak adı verilir.

Plotinus’un Enneadları bize ne anlatır?

Plotinos’un Enneadları bize insan ruhunun Tanrısal inayet (yardım) yolu ile arınıp saflaşacağına (katarsis), ve böylece aydınlanıp kurtuluşa erebileceğini gösterir. Gaye, insan ruhunun özgürlüğüdür. Burada dikkat edilmesi gereken husus, arınmadan aydınlanmanın mümkün olamayacağını anlamaktır. Enneadların konuları genellikle İlahi Aşk aracılığıyla arınma ve aydınlanmadır. Enneadlar Dokuzluklar anlamına gelir ve Plotinos, Pythagoras’ın sayılar biliminden esinlenerek yazılarına “Enneadlar’’ adını vermiştir.

edebiyathaber.net (18 Kasım 2021)