Latince ‘interpretatio’ kavramının Türkçe karşılığı olarak kullanılan yorum, bir yazınsal metni bütünlüğü içinde anlama ve anlamlandırma denemesidir. Çoğu kez Yunanca ‘hermenia’, ‘serimleme’ kavramıyla karşılanabileceğini düşündüğüm ‘yorum’, yazınsal değerlendirimin taşıyıcı kavramıdır. Yorumlama etkinliği ve bu etkinliğini sonucu olan ‘ürün’, diyesi yorum metni anlamında yorum(lama), yazınsal metne ilişkin her türlü açıklama, serimleme ve çözümlemeyi kapsar. Dolayısıyla, yorum, metnin açıklama gerektiren yönlerini açıklamanın ve metnin içeriğini vermenin ötesine geçer. Belli bir yöntemi temel aldığı öne sürülen yorum, öznel-istençsel görüş açıklama ile sınırlandırılamaz. Temel aldığı yöntemin temelini oluşturan kurallara uymak zorundadır. Bu açıdan belli bir dizgesellik niteliği taşıyan yorum, betimleyici, değerlendirici, çözümleyici ya da açımlayıcı sözceler içerir. Yorum, yorumlanan metninin anlam bütünlüğünü ve iletisini belirginleştirir.
Kitap tanıtımı yazısı
Yazınsal değerlendirimin bir öğesi olan ve yazınsal eleştirinin ilk aşması olarak görülen ‘kitap tanıtım yazısı’ anlatımını, Batı dillerindeki ‘rezension’ kavramının karşılığı olarak kullanıyorum. Kitap tanıtım yazısı, başta yazın dergileri olmak üzere, çeşitli dolayımlarda yeni yayımlanan yazınsal ürünleri tanıtır ve geniş okur kitleleriyle buluşmasına ortam hazırlar. Bu nedenle, kitap tanıtım yazıları yazanlar, söz konusu kitabın kitap pazarındaki durumunu etkilerler. Bu kapsamda ahlaksal sakınca, kitap tanıtım yazılarının, pazarlama öğesine dönüşmesidir. Söz konusu nedenle, bu tür yazı yazanların pazarlama öğesine dönüşmemeye özen göstermesi gerekir.
Yazınsal alımlama
Batı dillerindeki ‘rezeption’ kavramının karşılığı olan ‘alımlayım’ ya da alımlama, yazınsal eleştirinin başlıca öğelerinden biridir. Alımlayım sürecinin sonucu olan alımlama, yazınsal metin ile okurun etkileşiminin ürünüdür; okurun bilincinde yapıtın güncellenmesi, özümsenmesini ve bu süreçlerin eleştiri veya tanıtım yazısı gibi metinlerle anlatımıdır. Sanatsal algılamayı da kapsayan okuma, yorumlayıcı anlama ve bunları yazılılaştırma, alımlayım sürecinin öğeleridir. Bu bakımdan, alımlayım hem metnin içsel anlamını açığa çıkarma, hem de metnin içerdiği anlam olasılıklarını belirginleştirme girişimidir.
Söz konusu etkenlik kapsamında, ilgili yazınsal metinin anlam içeriğinin ne ölçüde açığa çıkarıldığı sorusu ortaya atılır. Bu konu ya da soru, alımlayımı biçimlendiren ‘okuyucunun beklenti ufku’ ve ‘alımlama estetiği’ gibi ölçünleri tartışmaya açar. Bu bağlamda Aquinalı Thomas’ın ‘Alımlanan her şey, alımlayanın tarzınca alımlanır’[1] sözünü anımsatmak gerekir. Okuyucunun beklenti ufku, yazınsal metnin okuyucu tarafından algılanması, anlaşılması ve öz bilincinin bir parçası durumuna getirilmesi sürecini biçimlendiren yaşam dünyası, sanatsal/yazınsal ölçütlerce belirlenir. Alımlayımı biçimlendiren koşulların değişimi, beklenti ufkunun değişimine de ortam hazırlar.
Yazınsal eleştiri
Yazınsal eleştiri ise, yazınsal metnin okunması, alımlanması ve eleştirel değerlendirilmesi gibi etkenlikleri kapsar. Yazınsal üretim tümüyle yazarın öznel imgelem gücünün ürünüdür. Buna karşın, yazınsal yapıta varlık ve süreklilik kazandıran okuma, yazınsal alımlama ve eleştiri, belli ölçülerde öznellik taşımasına karşın, nesnel ölçütlere bağlanabilir; bu ölçütlere göre yapılabilir. Okuma ve alımlamayı da kapsayan yazınsal eleştirinin nesnelleştirilmesini sağlayan temel ölçüt somut- nesnel metindir. Yazın eleştirmeni, somut metnin içerdiği düşünce gizil gücünü ve estetik niteliği ortaya çıkarmak ve bunları okurun edimine sunmakla yükümlüdür. Bir başka anlatımla, böyle yaptığı takdirde veya Hegel’in deyişiyle, yazınsal eleştiriyi felsefileştirdiği ölçüde, ‘yazın eleştirmeni’ olarak adlandırılmayı hak eder.
[1] Helmut Pfeifer (2007): ‘Rezeption’; içinde: Jan-Dirk Müller (yayımlayan): ‘Reallexikon der deutschen Literaturwissenschaft’; de Gruyter, Berlin. New York
Prof. Dr. Onur Bilge Kula – edebiyathaber.net (12 Nisan 2021)
